مدیریت بحران‌ها (تهدیدها، تنگناها و فرصت‌ها)

نام اثر: مدیریت بحران‌ها (تهدیدها، تنگناها و فرصت‌ها)

مترجمان: محمدجواد زنگنه اینالو- قاسم محمدعلی‌پور یامچی

ناظر تخصصی: مهدی محمد دوست و عباس تاجیک

ویراستار علمی ترجمه: سعید کافی

ویراستار ادبی: معصومه پرتویان

با همکاری: دانشکده و پژوهشکدة فرماندهی و ستاد و علوم دفاعی

طراح جلد: حمیدرضا سیف‌زاده

حروف‌نگار و صفحه‌آرا: معصومه احمدی

نوبت چاپ: اول (پاییز 1385)

شمارگان: 500 نسخه

شابک: X- 61- 8886- 964

تهران: ستاد مشترک سپاه- معاونت آموزش و نیروی انسانی- مرکز برنامه‌ریزی و تألیف کتاب‌های درسی تلفن: 77717203

فهرست مطالب

مقدمة مترجم

بخش اول- مقدمه

فصل اول- دنیای متحول بحران و مدیریت بحران

فصل دوم- از بحران تا اوضاع عادی: سایة بلند سیاست پس از بحران

بخش دوم- چگونگی ایجاد و تشدید بحران‌ها: ابعاد مراحل اول و دوم

فصل سوم- شورش‌های لس‌آنجلس: تحقیقی درخصوص بحران ناتوانی

فصل چهارم- احتراز از جنگ و پذیرش شکست: بحران صربرنیتسا، ژوئیة 1995

فصل پنجم- پروندة استفان لارنس: پلیس کلان‌شهر لندن در بحران

فصل ششم- از قومیت‌گرایی تا نسل‌کشی در رواندا

بخش سوم- پاسخ به بحران‌ها: تصمیم‌گیری، رهبری و هماهنگی

فصل هفتم- تصمیم‌گیری در بحران: فاجعة پایپر آلفا

فصل هشتم- یادگیری سازمانی از مخاطرات ناشی از زمین‌لرزه: زمین لرزه‌های سال 1999 دریای مرمره و دوزجه در ترکیه

فصل نهم- از سانحه تا فاجعه: واکنش به سانحة سقوط هواپیمای هرکولس

فصل دهم- بحران جنون گاوی: نقش کارشناسان و مدیریت بحران در اروپا

بخش چهارم- سایة بلند بحران‌ها: سیاسی‌سازی، آسیب‌ها و عبرت‌گیری‌ها

فصل یازدهم- از بحران تا فاجعه: ترور پالمه

فصل دوازدهم- ماهیت متغیر بحران: بازسازی سانحة هواپیمای بولمر

فصل سیزدهم- سقوط هواپیمای پرواز شمارة 800: هواپیمایی خطوط هوایی ترانس ورلد

فصل چهارم- بحران و اصلاحات در بلژیک: پروندة دتروی و نظام کیفری این کشور

بخش پنجم- چالش‌های مدرن‌سازی: تبعات ناخواسته و بحران‌های آتی

فصل پانزدهم- فاجعة آتی فناوری اطلاعات: بررسی نظری

فصل شانزدهم- بیماری‌های همه‌گیر ویروسی: گذشته و آینده

فصل هفدهم- بحران‌های محیطی ناگهانی و خزنده در روسیه

فصل هجدهم- آب و جهانی‌سازی اقتصاد: بحران پیش‌رو

فصل نوزدهم- آماده‌سازی قبل از وقوع حوادث: تلاش مستمر ژاپن برای یافتن بهترین شیوه‌های مدیریت بحران

فصل بیستم- سیر تکاملی کاهش فاجعه، یک استراتژی بین‌المللی: مفاهیم سیاسی برای آینده

فصل بیست و یکم- بحران‌های پیش‌رو: نظریه‌ها و یافته‌ها

مقدمة مترجم

کتاب حاضر در سال 1989 تحت عنوان «کنار آمدن با بحران‌ها» توسط نویسندگان همین کتاب منتشر گردید. در آن کتاب مطالبی مطرح شده بود که به فعالیت‌های تروریسم و بلایای طبیعی که در دهه‌های 1970 و 1980 در بسیاری از کشورهای اروپایی و امریکایی رخ داده بود می‌پرداخت. با پیشرفت بلایا و پدید آمدن شکل‌های مختلف بحران‌های جدید، از جمله بحران‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و گسترش حوزه بحران‌پژوهی، نویسندگان یاد شده تصمیم به تجدید چاپ آن گرفتند. اما از آن‌جا که شکل و مطالب تحقیقات جدید با آن‌چه در کتاب قبلی آمده بود به کلی فرق می‌کرد، نویسندگان تصمیم گرفتند آن را با نام جدید «مدیریت بحران‌ها» چاپ نمایند. بنابراین کتاب در سال 2001 تحت همین نام منتشر گردید.

عنوان جدید حاکی از تغییر شناخت و فهم نویسندگان و جامعه از موضوع بحران است نام جدید گویای آن است که دیگر جامعه علمی به بحران به عنوان «تقدیر و بلایای آسمانی محض» اعتقادی ندارد. تلخیص یافته‌ها و مطالعات دهه گذشته در کتاب «مدیریت» خود مرتبط بودن مفهوم بحران را به شکل امروزی آن روشن کرده است و دلیل استفاده آن از اصطلاحی عام نظیر «بحران» به جای واژه‌هایی مانند آشوب، بلایا و… را توضیح می‌دهد. در کتاب سعی شده است کلیه مفاهیم و واژه‌ها همراه با پیشرفت متن توضیح داده شود و تنگناهای پیش‌روی و مکانیسم‌های کنار آمدن با بحران‌ها و راه‌های فرار از بحران به خوانندگان آن نشان داده شود. از آن‌جا که کشور ما از جمله کشورهای بلاخیز دنیا می‌باشد، با مطالعه مطالب و کتب موجود در زمینه بحران تصمیم گرفته شد که این ترجمه و در اختیار مدیران کشور در سازمان‌ها و ارگان‌های ذی‌ربط قرار گیرد.

از آن‌جا که شناخت خوب موضوع همواره راه‌گشای کار است درخواست می‌کنیم با دیده خوش‌بینانه به موضوعات نگریسته شود که همین ما را بس است. در اینجا لازم می‌دانم از کلیه سروران و عزیزانی که ما در انتخاب، ترجمه، چاپ و انتشار این کتاب یاری نمودند به‌ویژه دکتر محمدباقر ذوالقدر، سردار فتحیان مترجمین و ویراستاران محترم آقایان علی‌پور، کافی، محمددوست و تاجیک تشکر و قدردانی نمایم.

1-مقدمه: بحران و بحران پژوهی[1]

بحران‌ها جزء ویژگی‌های بارز جوامع امروزی هستند. هیچ‌یک از قاره‌ها و کشورهای جهان، از خطرات، بلایا، مصائب، درگیری، کشمکش، آشفتگی، شورش، بلوا، انقلاب و ترور در امان نیستند. تاریخ کشورها و فرهنگ‌ها، مملو از حوادث شگفت‌آور و بی‌مانندی است که سمبل محنت، خسارت، اضطراب و خطر هستند. اسامی و عناوین این حوادث خود سخن می‌گویند: حادثة تایتانیک، آنفلوآنزای سال 1918 دراسپانیا، دوشنبة سیاه در وآل استریت، دیوار برلین، کانال سوئز، بحران موشکی کوبا، جنگ یوم کیپور، کشتار میدان تیان‌آن‌من، چرنوبیل، بوپال (Bhopal)، توفان آندرو (Andrew)، نورث ریچ (Northridge)، زلزلة کوبه، حادثة کال 007 (KAL007)، جزیرة تنریف (Tenerife)، لاکربی، اوکلاهاما سیتی، کنکورد، انفجار مرکز تجارت جهانی و… این‌ها تعداد اندکی از مثال‌های تاریخی هستند که می‌توان نام برد.

در مدت زمانی طولانی، دانشمندان علوم اجتماعی دید مثبتی نسبت به بحران نداشتند، زیرا بحران را درست در نقطة مقابل تلاش‌های فراوان خود در علوم اجتماعی می‌دانستند که درخصوص موضوع‌ها و اهداف ثابت و معلوم انجام می‌دادند و از مسیرها و الگوها و قواعد قابل سنجش استفاده می‌کردند. دل‌مشغولی سنتی نسبت به نظم اجتماعی و سیاسی، منطق دِسکارتین (Descartin) و اشتیاق به اندیشه و دقت در علوم طبیعی و تجربی، آن‌ها را به شکلی بار آورده بود که ترجیح می‌دادند مسائل اجتماعی و سیاسی را نیز قابل پیش‌بینی، قاعده‌مند و تکرارپذیر ببینند. تحلیل تحولات اجتماعی و سیاسی- و سؤالات مربوط به اختلالات- نیز در همین چارچوب انجام می‌گرفت و بحران نیز واژه‌ای کاربردی به مفهوم تسهیل‌کنندة تغییرات مطلوب تلقی می‌شد و مدیریت بحران به عنوان سازوکاری برای برگرداندن اوضاع به وضع عادی تفسیر می‌شد. قلمرو پژوهش‌های مربوط به بحران نیز- به نوبة خود- برای مدت‌ها مورد تاخت و تاز عوامل طبیعی، دشمنان خارجی و بلایای ناگهانی قرار داشت (رزنتال، 1998). بحران‌ها به مثابة مظهر «ناممکن‌ها» مورد مطالعه قرار می‌گرفتند (هویت، 1983) و بلایای طبیعی به عنوان چهرة اصلی بحران، این مفهوم از «ناممکن‌ها» را تجسم می‌بخشید: بلای طبیعی یک مشیت الهی ناخواسته، غیرمنتظره، بی‌سابقه و تقریباً مهارنشدنی است که منشأ بی‌اعتقادی و بی‌ثباتی‌های گسترده می‌شود. بحران‌ها، بلاهایی تلقی می‌شدند که برای جوامع مرگ و نابودی به ارمغان می‌آوردند و قبل از این‌که از ذهن‌ها محو شوند، بیانگر مصیبت و ویرانی بودند. آن‌ها مهم‌ترین تهدید کشورها تلقی می‌شدند: مانند جنگ، انقلاب و شورش که قدرت ملی و عوامل و مؤلفه‌های آن را دستخوش تغییر قرار می‌دادند. بحران‌ها، رویدادهای آشکاری بودند که به‌راحتی آثار خود را درزمان و مکان به جای می‌گذاشتند و لازم نبود از چشم جهانیان مخفی نگه داشته شوند.

این مفهوم از بحران، برای جهان امروز؛ با مرزهای در نوردیده شده، پیشرفت‌های اعجاب‌انگیز فناوری و سرعت‌های فزاینده‌ای، بسیار نارسا و محدود است. از این پس بحران نمی‌تواند به مثابة عوامل خارجی زندگی روزمره و تهدیداتی که در «مکانی دوردست» در کمین انسان‌هاست، تلقی شود، بلکه به بخشی از دنیای ما و جزئی از شیوه و راه و رسم زندگی انسان‌ها تبدیل شده است.

بهتر است بحران‌ها را به مثابة دوره‌ای از شورش‌ها و فشارهای جمعی فرض کرد که الگوهای مرسوم را به ریخته و ارزش‌های بنیادین و ساختارهای نظام اجتماعی را بر پایة روش‌های غیرقابل انتظار و دور از ذهن تهدید می‌کند. (رزنتال، چارلز و تهارت، 1989) امروزه، بحران یک حادثة مجزا و گسسته تلقی نمی‌شود، بلکه فرایندی چند بعدی و چند لایه‌ای است که به شکل‌های پیش‌بینی ناپذیر و نامعین با یکدیگر کنش متقابل دارند. بحران‌های جدید به‌طور فزاینده‌ای با خصیصه‌های پیچیدگی، وابستگی متقابل و سیاسی بودن، مشخص و متمایز می‌شوند. بحران‌های فردا نیز- به نوبة خود- از بحران‌های امروز و دیروز متفاوت خواهند بود.

امروزه بسیاری از اندیشمندان اجتماعی، مقامات دولتی و مدیران مؤسسات و شرکت‌ها بر ضرورت درک این موضوع که بحران چرا و چگونه به وقوع می‌پیوندد، برای جلوگیری از وقوع آن چه کاری می‌توان انجام داد و چگونه می‌توان از وقوع دوبارة آن‌ها جلوگیری کرد،اتفاق نظر دارند.[2] هرچند مطالعات مربوط به بحران و مدیریت بحران شتاب گرفته است، اما طبیعت متحول و متغیر بحران، مصائب و مشکلات مفهومی و نظری زیادی را بر پژوهشگران تحمیل کرده است. بنابراین تحقیقات در مورد بلایا و بحران‌ها باید امری به مراتب فراتر از علایق جامعه‌شناسان بالایا، کاراموزان کاخ سفید و بازرسان کرملین در نظر گرفته شود. در این کتاب، سعی خواهد شد اختلاف بین دیدگاه علوم اجتماعی متعارف و دنیای در حال تحول بحران، از میان برداشته شود و بین آن‌ها رابطه برقرار شود. هم‌چنین نمایی کلی از رویکردی پویا و اقتضایی در مورد بحران‌ها و مدیریت بحران، ارائه خواهد شد که می‌تواند پژوهشگران بحران و فعالان این عرصه را برای برخورد و مواجه شدن با چالش‌های بحرانی امروز و فردا یاری کند.

2-وضعیت فعلی بحران‌پژوهی

در سال‌های اخیر حوزة پژوهش شاهد پیشرفت‌های قابل توجهی بوده است. به‌عنوان نمونه، از وابستگی این حوزه از پژوهش به ریشه‌های عقلانی و ذهنی مطالعات مربوط به بلایا و مطالعات مربوط به درگیری‌های بین‌المللی، کاسته شده است. تفاوت میان «بلایای ساختة دست بشر» و آن‌چه که به مشیت و تقدیر الهی مربوط می‌شود، از میان رفته است (کوارنتلی، 1998؛ اشتاینبرگ، 2000). دغدغه‌های مربوط به رقابت هسته‌ای، به شکل جدیدی از بحران بدل شده است. تکثر مجلات آکادامیک و علمی قدیمی و جدید و ازدیاد عناوینی که در این مجلات مورد بحث قرار می‌گیرند، وسعت یافتن مطالعات بحران را از نظر دامنه و کانون توجه و تمرکز، مورد تأیید قرار می‌دهند.[3]

حوزة مطالعات بحران، دائماً با حجم زیادی از مطالعات موردی جدید که به صورتی فزاینده از وجوه و چشم‌اندازهای مختلف و چند بعدی مورد بررسی قرار می‌گیرند، تقویت می‌شود. علاوه بر این جامعه‌شناسان بلایا، متخصصان روابط بین‌الملل، دانشجویان مدیریت بازرگانی، روانشناسی، مدیریت عمومی، تئوری‌های سازمانی، حقوق، تحلیل خطر و اقتصاد، علاقة شدیدی نسبت به عنوان بحران پیدا کرده‌اند. متخصصان، مقامات و شاغلین در امر بحران نیز علاقة وافری برای بازبینی و تجدیدنظر در تجربیات گذشتة خویش، از خود نشان می‌دهند.

میزان درک از بحران، با توجهی که پژوهشگران به مراحل مختلف بحران‌ها و مدیریت بحران دارند، افزایش می‌یابد. توجه صرف به گزینه‌های مصیبت‌بار و غم‌انگیز و تصمیمات عاجل [به عنوان بحران] جای خود را به درک گسترده‌ای از مراحل دیگری که در طول بحران و نتایج و پیامدهای آن اهمیت دارند، داده است. در مطالعات مدیریت بحران، موضوعاتی مانند طرح‌ریزی، پیشگیری، مرمت و بازسازی اهمیت یافته‌اند. حوزة بحران هم اینک دارای نظریه‌های پیشرفته و کمال یافته‌ای درخصوص علل و نحوة شکل‌گیری انواع مختلف بحران‌ها و ادارة آن‌هاست. حال به‌طور خلاصه برخی از این ویژگی‌های مهم، شرایط و پیامدهای بحران‌های مدرن را که از متون و آثار مربوط به بحران استخراج شده است، مورد بررسی قرار می‌دهیم.

[1]- نویسندگان این کتاب از یازکل درور (Yehezkel Dror)، هنری کوارانتلی (Henry Quarantelli)، پاول تی‌هارت (Paul`t Hart)، اریک استرن (Eric Stern)و فردریک بایندر (Fredrik Bynader)به دلیل نظرات سازنده‌شان درخصوص متن قبلی این فصل کما تقدیر و تشکر را دارند.

[2]- خسارات ناشی از حوادث غیرمترقبه با توجه به خسارات‌های مالی و مشتق‌های انسانی به شدت افزایش یافته است (کانی (Cuny)، 1983؛ البالا برتراند (Albala Berirand)، 1993 و هیلز (Hills)، 1998). برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد اختصاص هزینه‌ها و کمک‌های مالی به بلایای طبیعی و حوادث غیرمترقبه پیچیده به سایت www.relief.int مراجعه شود.

[3]- برای مثال، نشریات مدیریت پیشامدهای احتمالی و بحران‌ها (Contingencies & Crisis Management) مقالاتی را در طیف گسترده‌ای از بحران‌های به وجود امده در بخش‌های دولتی و خصوصی به چاپ می‌رساند (رزنتال و کاوزمین، 1993). موضوعات مطرح شده شامل ورشکستگی BCCI و خطوط هوایی پان‌امریکن، فرار مغزها در لبنان، ویروس ابولا، نوآوری‌های تکنولوژیکی، تعمیر و نگهداری نیروگاه‌های اتمی و جمع‌آوری مجدد محصول، کلان شهرها و مدیریت مخاطرات در صنایع شیمیایی است.