اینجا برای نفس کشیدن هوا کم است / شهری که این روزها دود بالا می‌آورد

به گزارش پایداری ملی به نقل از باشگاه خبرنگاران جوان ،  صبح که چشمانش را باز می‌کند بوی گاز مشامش را می‌نوازد و دوباره سرفه‌هایش شروع می‌شود، پا به حیاط خانه که می‌گذارد، باز همان صحنه آشنای این سال‌ها را می‌بیند؛ مشعل‌هایی که هی قد می‌کشند و با دود سیاهشان در دل آسمان فرو می‌روند.

او در عسلویه زندگی می‌کند یا به قول مردمش عسلو ، بندری در ۳۰۰ کیلومتری شرق بوشهر در کناره خلیج فارس و جنگل‌های حرا نایبند.

برخی می‌گویند نامش از دوران ایلامی به جامانده و اسلو بوده به معنای آبگیر و محل توقف کشتی، برخی دیگر هم معتقدند اینجا چشمه‎های آب شیرین داشته و به همین علت به آن عسلویه می‌گویند.

اما اینجا چند سالی است که عنوان پایتخت انرژی ایران را یدک می‌کشد و بخشی از تمدن صنعتی این سرزمین به شمار می‌آید.

وقتی عسلویه، عسلویه شد

در اوایل دهه ۷۰ طی تصمیم دولت قرار شد طرح توسعه بزرگ‌ترین میدان گازی مستقل جهان را در کرانه خلیج فارس اجرا شود، میدانی مشترک بین ایران و قطر که ما با نام پارس جنوبی آن را می‌شناسیم و قطری‌ها هم نام گنبد شمالی بر آن نهاده‌اند.

این طرح را در ۲۴ فاز (۲۸ فاز استاندارد) برنامه‌ریزی کردند، فاز‌هایی که هر کدامشان می‌توانند روزانه ۲۵ میلیون مترمکعب گاز را از این میدان مشترک در دل خلیج فارس جایی که حدود صد کیلومتر با ساحل فاصله دارد، استخراج کنند و برای پالایش به خشکی بفرستند.

مهر ۱۳۷۶، دقیقا ۲۱ سال پیش بود که قرارداد اجرای نخستین فاز‌های طرح توسعه میدان گازی پارس جنوبی امضا شد و این گونه کم‌کم نام عسلویه و پارس جنوبی بر سر زبان‌ها افتاد.

قرارداد فاز‌ها یکی پس از دیگری بسته شدند و آهن‌ها روی سر هم بالا رفتند.

نخستین فاز طرح توسعه میدان گازی پارس جنوبی، شامل فاز‌های ۲ و ۳، شهریور سال ۱۳۸۱، به بهره‌برداری رسید و از آن زمان تا کنون، ۱۸ فاز از ۲۴ فاز طراحی شده، وارد مدار تولید شده‌اند.

این فاز‌ها اکنون روزانه ۵۷۰ میلیون مترمکعب گاز تولید و ۷۰ درصد گاز کشور را تامین می‌کنند.

تولید روزانه ۴۰ هزار بشکه میعانات گازی، ۲۰۰ تن گوگرد و سالانه یک میلیون تن اتان و یک میلیون تن گاز مایع از دیگر محصولات این فازها است.

در عسلویه علاوه بر فاز‌های پالایشگاهی، ۱۶ مجتمع پتروشیمی هم فعالند و سالانه ۲۰ میلیون تن محصول تولید می‌کنند که بیشتر آن صادر می‌شود.

به گفته احمد پورحیدر مدیرکل گمرک پارس در چهار ماه امسال، پنج میلیون و ۹۸۴ هزار تن محصولات تولیدی منطقه به ارزش افزون بر سه میلیارد و ۲۶ میلیون دلار به خارج از کشور صادر شده است.

آلودگی رهاورد ناخوشایند صنعت برای عسلویه

بیش از صد هزار نفر اکنون در همسایگی این تاسیسات صنعتی زندگی می‌کنند و حدود ۶۰ هزار نفر در این طرح‌ها مشغول کار هستند و تقریبا ۴۰ هزار نفر هم که جمعیت بومی عسلویه محسوب می‌شوند، کسانی که می‌گویند از همسایگی با این تاسیسات عظیم فقط آلودگی نصیبشان شده و فرصت‌های کار در این صنایع هم بیشتر به غیربومیان رسیده ، طوری که از سهم ۵۰ درصدی بومیان در اشتغال در این صنایع، فقط ۳۳ درصد آن محقق شده که آن هم گاهی به مدد وسعت تعریف از بومی، تنها شامل همسایگان نزدیک نیست و فامیل‌های دور را هم در بر می‌گیرد.

اما انتشار بوی گاز یکی از پیامد‌های فعالیت صنعت در این منطقه است.

فعالیت روزافزون پالایشگاه‌ها و مجتمع‌های پتروشیمی آلودگی‌های فراوانی به دنبال داشته و آلاینده‌های شیمیایی و صنعتی از هوا تا آب و خاک و دریا نفوذ کرده است.

احمد که دریکی از شرکت‌های مستقر در عسلویه کار می‌کند، می‌گوید: این قدر مشام همه ما از بوی گاز پر شده که دیگر بویش را حس نمی‌کنیم.

رئیس اداره نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط زیست استان بوشهر نیز در این باره می‌گوید: منطقه پارس جنوبی به عنوان محل تجمع صنایع بزرگ گاز، پتروشیمی و صنایع پایین دستی، خاستگاه و زاینده آلاینده‌های متعددی در بخش هوا و آب است که نتیجه آن ایجاد آلودگی در جو و محیط آبی (به طور مشخص دریا) و خاک است.

حسین یگانه، بو، سر و صدای محیطی و آلودگی نوری را دیگر آلودگی‌های این منطقه می‌داند که بودن آن‌ها در کنار هم باعث شده پارس جنوبی به کلکسیون کاملی از آلاینده‌های زیست محیطی تبدیل شود.

او می‌گوید: میزان آلودگی‌ها و شدت اثر آن‌ها در فصول مختلف سال همراه متغیر است و ناشی از زمان تعمیرات اساسی پتروشیمی‌ها و پالایشگاه‌ها و همچنین نیاز بازار و مصرف کننده به هر یک از کالا‌های تولیدی است.

به عنوان مثال عمده تعمیرات اساسی پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها در فصل تابستان صورت می‌گیرد و به همین علت بیشترین میزان مشعل سوزی (فلرینگ) را در همین فصل شاهد خواهیم بود.

یگانه، جریانات و ناپایداری‌های جوی را هم عامل مهم دیگری می‌داند که در شدت میزان آلایندگی‌ها و حضور پایدار و یا ناپایدار آن‌ها در جو منطقه موثر است.

مشعل‌هایی که در آسمان قد می‌کشند

تولید گاز و نفت خام در خشکی و دریا با تولید گاز‌های غنی همراه است که میزان زیادی گوگرد دارد.

گاز‌هایی که در فرآیند استخراج به دست می‌آید، به علت نبود تاسیسات لازم برای استفاده، سوزانده می‌شوند .

بر اساس آمار‌ها در سال ۱۳۹۴، کشورمان رتبه سوم مشعل سوزی را در جهان داشته است.

رئیس اداره نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط زیست استان بوشهر می‌گوید: اکنون ۶۱ مشعل یا فلر کم فشار و پرفشار مربوط به ۱۰ پالایشگاه فعال در منطقه (عسلویه و کنگان) وجود دارد که از این مجموع ۴۰ مشعل همیشه فعال است، افزون بر این، از مجموع ۳۴ واحد پتروشیمی پیش بینی شده در منطقه اکنون ۱۵ واحد مشغول به فعالیت هستند که هر کدامشان یک مشعل دارند البته باید به این تعداد، باید ۱۶ مشعل جانبی نیز که در محدوده داخلی شرکت‌ها استقرار یافته، اضافه کرد.

آمار‌های آقای یگانه نشان می‌دهد، سال گذشته، سه میلیارد و ۲۱۶ میلیون مترمکعب گاز در مشعل‌ها دود شده که ۴۱۶ میلیون مترمکعب از این میزان سهم پنج پالایشگاه قدیمی بوده و دو میلیارد و ۸۰۰ میلیون مترمکعب آن، مربوط به پنج پالایشگاه جدید است. به این ترتیب پالایشگاه‌های جدید (پالایشگاه‌های ششم تا دهم) ۷/۶ برابر پالایشگاه‌های قدیم مشعل سوزی داشته‌اند.

به گفته او، روزانه حدود ۹ میلیون مترمکعب مشعل سوزی صورت گرفته که این میزان برابر یک سوم گاز ترش مصرفی در پالایشگاه اول است.

رئیس اداره نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط زیست استان بوشهر با اشاره به اینکه پالایشگاه‌ها بعد از ۱۸ ماه فعالیت به مشعل سوزی عادی می‌رسند ، افزود: پس از آن کاهش مشعل‌سوزی صورت می‌گیرد.

یگانه می‌گوید:پالایشگاه‌های جدید (ششم تا دهم) ۷۹.۸%، پالایشگاه‌های قدیمی (اول تا پنجم) ۱۲.۴% و پتروشیمی‌های منطقه ۷.۸%، در مشعل‌سوزی نقش داشته‌اند.

او با اشاره به اینکه ۹۲.۲% مشعل‌سوزی در پالایشگاه‌ها صورت می‌گیرد، بر ضرورت مدیریت جهادی در بهسوزی پالایشگاه‌ها تاکید می‌کند.

آمار‌های رئیس اداره نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط زیست استان بوشهر از نحوه مدیریت مشعل‌سوزی پالایشگاه‌ها نشان می‌دهد که ۳۲% مشعل‌سوزی‌ها نرمال و پیوسته بوده و ۵۸% آن‌ها غیرقابل پیش بینی و ۹.۴%، برنامه ریزی شده بوده است.

مطالعه دیگری که یگانه و همکارانش انجام داده‌اند حکایت از این دارد که بر اثر مشعل‌سوزی پالایشگاه‌ها روزانه حدود۱۵۰۰ تن و پتروشیمی‌ها حدود ۸۰۰ تن گاز CO۲ به عنوان یکی از مهمترین گاز‌های گلخانه‌ای وارد جو می‌شود.

تدبیر کنید

رهبر انقلاب در سفری که فروردین سال ۱۳۹۰ به عسلویه داشتند، درباره این مشعل‌ها پرسیدند و سپس خطاب به مسوولان گفتند: توجیه نکنید، تدبیر کنید.

رئیس جمهور هم در سفر فروردین پارسال به عسلویه که به منظور افتتاح چندین طرح صورت گرفته بود، تاکید کرد :توسعه پایدار باید سلامت محیط زیست را در اولویت قرار دهد.

نکته‌ای که آن را در سفر سیزدهم شهریور به عسلویه نیز تکرار کرد و خطاب به مسوولان وزارت نفت گفت: از نظر زیست محیطی به فکر مردم باشید تا مردم همجوار مناطق صنعتی کمتر آزار ببینند.

البته آقای روحانی در روزی این صحبت را مطرح کرد که به احترام او مشعل‌ها در حد نرمال می‌سوختند و هوای عسلویه با روز‌های دیگر خیلی فرق می‌کرد.

در حاشیه این سفر هم دو قرارداد برای بهسازی و نوسازی تاسیسات جمع‎آوری گاز‌های مشعل به امضا رسید، اما برای مناطق نفت‎خیز جنوب بود و شامل حال عسلویه نشد.

با اجرای این قرارداد‌ها به ارزش یک و دو دهم میلیارد دلار از سوزاندن روزانه حدود ۲۲ میلیون متر مکعب گاز در منطقه شرق رودخانه کارون، جلوگیری می‌شود.

رد پای آلودگی در همه جا دیده می‌شود

آلاینده‌های هوای در منطقه پارس جنوبی به دو دسته آلاینده‌های گازی (ترکیبات آلی و غیرآلی) و آلاینده‌های ذرات (ترکیبات آلی و غیرآلی) تقسیم بندی می‌شود.

رئیس اداره نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط زیست استان بوشهر، بااشاره به آلاینده‌های گازی، دی اکسید نیتروژن (NO۲) یا اکساید‌های نیتروژن (NOX)، هیدروژن سولفوره (H۲S)، ترکیبات آلی فرار (VOC) (حدود چند صد نوع است و شاخص عمده آن ترکیبات آروماتیک BTEX شامل بنزن، تولوئن، اتیل بنزن و زایلن است)، دی اکسید گوگرد (SO۲) یا اکساید‌های گوگرد (SOX)، مونوکسید کربن (CO) و دی اکسید کربن (CO۲) را از جمله آن‌ها نام می‌برد.

یگانه همچنین، هیدروکربن‌های نسوخته یا دوده، بخارات آب و سایر بخارات آلاینده‌های دیگر، ذرات گرد و غبار یا ذرات معلق با قطر کمتر از یک میکرون (PM۱)، ذرات گرد و غباریا ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون (PM۲.۵) و ذرات گرد و غبار یا ذرات معلق با قطر کمتر از ۱۰ میکرون (PM۱۰)، را انواع آلاینده‌های ذرات عنوان می‎کند.

اما این تمام ماجرا نیست و بنا به پژوهش‌های این کارشناس محیط زیست باید به این فهرست، آلاینده‌های مه دود فتوشیمیایی مثل اُزُن جوی و ترکیبات PAN که بر اثر وجود اکسید‌های نیتروژن به عنوان آلاینده‌های ثانویه تشکیل می‌شوند و بسیار خطرناک هستند و همچنین مه دود صنعتی که عامل اصلی آن اکسید‌های گوگردی ناشی از فرایند احتراق واحد‌های پتروشیمی و پالایشگاهی و رها شده در جو است، هم اضافه کرد.

رئیس سازمان حفاظت محیط زیست تاکید کرده بود که بهبود وضع محیط زیست عسلویه اولویت نخست سازمانش است و وزیر نفت هم قول داده که شرایط زیست محیطی منطقه بهبود یابد.

محمد جواد آذری جهرمی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات هم وقتی که ۲۵ مرداد امسال به عسلویه سفر کرد در صفحه شخصی‌اش نوشت: انصافا مردم عسلویه که میزبان یکی از بزرگ‌ترین پالایشگاه‌های جهان هستند و سفره اشتغال را برای بسیاری از جوانان غیربومی پهن کرده‌اند، نباید زیر چتری از آلاینده‌های سمی با بیماری‌های ناشی از این آلودگی‌ها دست و پنجه نرم کنند.

او تاکید کرد: بعید به نظر می‌رسد با توسعه فناوری‌های نو رفع این آلودگی کار مشکلی باشد. در دولت این موضوع را طرح خواهم کرد.

آلودگی‌ها با عسلویه چه می‌کنند؟

قرار گرفتن در میان کوه و دریا، رطوبت بالا و از دست دادن جهت باد غالب به علت تراکم واحد‌های صنعتی باعث شده آلودگی‌‎ها در عسلویه پایدار باشند.

رئیس اداره نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط زیست استان بوشهر معتقد است همین رطوبت بالا که در فصول گرم سال به ۹۵% هم می‌رسد، عاملی است که در کنار انتشار آلاینده‌های گازی اسیدی از نوع ترکیبات سولفوره و نیتروژن و همچنین دی اکسید کربن در جو بالای منطقه عسلویه باعث می‌شود پیوسته شاهد باران‌های خشک اسیدی در منطقه باشیم.

یگانه می‌گوید: این پدیده می‌تواند بر روی حیات وحش و زندگی انسانی و همچنین تجهیزات، تاسیسات و بنا‌ها آثار زیانباری به همراه داشته باشد.

بروز عوارض تنگی نفس و آسیب دیدن ریه‌ها در انسان و جانوران و آسیب‌های جدی پوستی را از جمله پیامد‌های این آلودگی‌ها برای انسان و جانوران عنوان می‌کند و یادآور می‌شود که این آلاینده‌ها باعث پریدگی در بافت سبز گیاهان و تخریب اندام‌های رویشی و زایشی، تغییر در پراکنش جغرافیایی گیاهان (فلور) منطقه و حذف گیاهان بومی و جایگزینی گونه‌های مقاوم به آلودگی می‌شوند که در ادامه زنجیره غذایی حیات وحش را مختل می‌کند و موجب حذف و مهاجرت برخی از گونه‌های جانوری می‌شود.

به گفته او آلاینده‌های جوی باعث تغییرات منفی عمده در زادآوری و همچنین کاهش ضریب تبدیل تخم به جوجه و کاهش وزن پرنده‌ها می‌شود. علاوه بر این، پرندگان به علت فعالیت بالای دستگاه تنفسی به شدت از این ناحیه دچار بیماری و بروز عارضه پارگی عروق می‌شوند.

تلاش برای کم شدن ارتفاع مشعل‌ها

کارشناسان ایمنی و حفاظت محیط زیست مجتمع گاز پارس جنوبی می‌گویند مشعل سوزی یکی از راه‌های حفظ ایمنی پالایشگاه است، زیرا اگر خدای نکرده اتفاقی در فرایند انتقال گاز از سکو به پالایشگاه رخ دهد همین مشعل‌ها جان کارکنان و پالایشگاه را نجات می‌دهند؛ بنابراین توقف فعالیت مشعل‌ها محال است، اما باید نحوه فعالیتشان اصلاح شود؛ کاری که این مجتمع به عنوان مسوول بهره‌برداری از فاز‌های راه اندازی شده میدان پارس جنوبی، آن را در اولویت برنامه‌هایش قرار داده است.

آمار‌های این مجتمع نشان می‌دهد از سال ۸۷ تا ۹۵ میزان مشعل سوزی در پارس جنوبی ۸۷ درصد کاهش یافته و در حالی که مشعل سوزی در سال ۸۷، دو میلیارد و ۵۳۸ میلیون متر مکعب بوده، در سال ۹۵ این میزان (در هفت پالایشگاهی که آن زمان تحت مدیریت این مجتمع بوده) به ۴۰۰ میلیون متر مکعب رسیده است.

بر این اساس، از سوختن دو میلیارد و ۱۳۸ میلیون متر مکعب گاز جلوگیری شد که علاوه بر تاثیر آن در کاهش آلودگی هوا، بیش از ۴۲۸ میلیون دلار در هزینه‌ها صرفه جویی صورت گرفت.

آنچه فلر‌ها می‌سوزانند گاز تصفیه نشده است، گازی که می‌توان برای استفاده از آن برنامه ریزی کرد و نگذاشت به راحتی بسوزد. با اجرای طرح‌های اصلاحی هم این گاز‌ها به مصرف می‌رسد و هم آن‌هایی که به ناچار باید سوخته شود، آلودگی کمتری خواهند داشت.

اکنون ۲۸ ایستگاه پایش، میزان آلایندگی پالایشگاه‌های عسلویه را اندازه‌گیری می‌کنند و مجتمع گاز پارس جنوبی داده این ایستگاه‌ها را به مسوولان پالایشگاه‌ها اطلاع می‌دهند تا راهی باشد برای کاهش میزان آلودگی.

اقداماتی برای کنترل آلودگی‌های عسلویه

مدیر ایمنی، بهداشت، محیط زیست و پدافند غیر عامل سازمان منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس به ما می‌‎گوید: آلودگی جزء جدایی ناپذیر صنعت در همه جای دنیاست، اما می‌توان با اجرای برنامه‌هایی آن را کاهش داد که بر همین اساس، ۴۴ برنامه برای بهبود شرایط زیست محیطی در منطقه پارس طراحی شده است.

بهرام دشتی نژاد خاطر نشان می‌کند: اجرای این برنامه‌ها از حدود سه سال پیش آغاز شده، اما زمان بر هستند.

به گفته او، در همین مدت هم کار‌هایی در زمینه‌های مختلف از جمله تصفیه پساب مجتمع‌های پتروشیمی یا بهبود فرایند گوگردگیری از مشعل‌ها صورت گرفته که ممکن است برای مردم قابل مشاهده نباشد.

وی می‌گوید: داشتن ابزار‌های اندازه‌گیری یکی از نیاز‌های منطقه بود برای سنجش میزان آلودگی که اکنون ۶ دستگاه آنالایزر، میزان آلودگی هوا را در صد نقطه اندازه می‌گیرد.

دشتی نژاد تاکید می‌کند: با واحد‌های صنعتی که مسائل زیست محیطی را رعایت نکنند برخورد می‌شود.

در همین حال رئیس اداره نظارت و پایش اداره کل حفاظت محیط زیست استان بوشهر درباره اقدام‌های محیط زیست درخصوص کنترل آلودگی‌های پارس جنوبی می‌گوید: استفاده از فناوری‌های نوین در فاز‌های در دست ساخت برای اینکه مشعل سوزی به حداقل ممکن برسد، موظف کردن واحد‌های صنعتی مستقر در منطقه پارس جنوبی به ارائه گزارش خوداظهاری در باره خروجی‌های دودکش، اندازه گیری هوای محیطی، آلودگی صوتی، پساب، ملزم کردن واحد‌های موجود برای نصب سامانه پایش برخط برای رصد دائم از طریق سامانه اینترنتی در محل اداره کل محیط زیست، از جمله کار‌هایی است که انجام گرفته است.

سرشماری سلامت در عسلویه اجرا می‌شود

دبیرخانه پایش آلودگی‌های زیست‌محیطی صنایع نفت، گاز و انرژی و اثرات آن بر سلامت به تازگی در استان بوشهر راه‌اندازی شده و قرار است طرح سرشماری سلامت در میان ساکنان عسلویه اجرا شود.

مسوول این دبیرخانه به ما می‌گوید: هنوز مشخص نیست چه اتفاقی در حوزه سلامت در منطقه عسلویه رخ‌داده است و به همین علت باید مطالعه اولیه سرشماری سلامت در منطقه صورت گیرد.

دکتر شکرالله فرخی افزود: بررسی نتایج تحقیقات صورت گرفته در جهان، نشان می‌دهد آلودگی‌های شیمیایی در افزایش احتمال ابتلا به آسم و آلرژی، سردرد‌های میگرنی، کاهش ضریب هوشی کودکان، سقط‌جنین مادران باردار، بیماری‌های قلب و عروق، ابتلا به بیماری‌های پوستی، برونشیت مزمن و سرطان، مشکل غلظت خون، افزایش افسردگی، بی‌حالی، خشم و عصبانیت و ظهور نشانگان بیماری اوتیسم در کودکان مؤثر است.

وی بیان کرد: نتایج مطالعه‌ای که بر روی دوتا سه هزار کودک در عسلویه صورت گرفت نشان داد که بیماری آسم، آلرژی بینی، سینوزیت و اگزما در کودکان سنین مدرسه در منطقه عسلویه نسبت به شهر بوشهر و خیلی از شهر‌های کشور شیوع بالاتری دارد.

دکتر فرخی تاکید کرد: حوزه گاز و نفت منطقه حوزه ارزشمند برای کشور است و ما به دنبال این نبوده و نیستم که بگوییم فعالیت‌ها باید تعطیل شود بلکه باید فعالیت‌ها استاندارد شود.

وی گفت: حوزه سلامت به‌هیچ‌عنوان دوست ندارد در مقابل صنعت باشد و یا اینکه هیاهو در مردم ایجاد کند بلکه به دنبال بررسی واقعیت‌ها و ایجاد بستری برای حفظ سلامت مردم است.

اهالی عسلویه همچنان چشمشان به دست مدیرانی است که با سرانگشت تدبیر آن‌ها می‌توان به کاهش آلودگی‌ها و بهبود همنشینی انسان با صنعت امیدوار شد.