درسهای زلزله 21 مرداد 1391 ورزقان

دو زمین‌لرزه پی‌درپی در 21مرداد 91 در ساعت 16:53 با بزرگای گشتاوری6.4 و ساعت 17:04 با بزرگای گشتاوری 6.3 در 25کیلومتری غرب اهر و حدود ۵۰کیلومتری شمال‌شرق تبریز موجب تلفات جانی (307 کشته) و خسارت مالی و هراس مردم در پهنه رومرکزی در استان آذربایجان‌شرقی شد. یکی از دلایل تلفات به نسبت محدود این رویداد، وقوع زمین‌لرزه در روشنایی روز بود، به نحوی که بسیاری از مردم (به‌ویژه کشاورزان منطقه) زیر سقف‌ها نبودند و برای انجام کار، خانه‌ها را ترک کرده بودند. حدود 55درصد از تلفات این زلزله نیز یا به کودکان زیر 10سال یا به سالخوردگان بالای 60سال مربوط بود. وقوع پس‌لرزه‌ها و جو شایعات که هر روز خبر (بی‌پایه) از وقوع زلزله‌ای مهم در ساعات بعد در همان روز می‌داد، موجب هراس و وحشت مردم اهر و تبریز و ورزقان برای حدود دوهفته بعد از رخداد زلزله و استقرار آنها در محدوده هوای باز در شهرهای مذکور شد. بیشترین تلفات انسانی از روستاهای باجه‌باج، گوردره و دبنو و شهر ورزقان گزارش شد. در تاریخ 23بهمن1331 در زمان دولت زنده‌یاد دکتر «محمد مصدق» (و حدود شش‌ماه قبل از کودتای 28مرداد 32) زمین‌لرزه ترود در جنوب شاهرود با بزرگای 6.4موجب کشته‌شدن بیش از 800نفر از هم‌میهنان ما شد. در همان دهه30شمسی در روز 11تیر 1336، وقوع زمین‌لرزه‌ای با بزرگای6.9، در سنگچال (بندپی مازندران- در جنوب آمل) در منطقه کوهستانی شمال البرز مرکزی حدود هزارو200نفر تلفات برجا گذاشت. سه‌سال بعد در تاریخ چهارم‌اردیبهشت 1339 زلزله‌ای با بزرگای 6 در لارستان فارس بیش از 400نفر کشته داشت. در دهم‌شهریور سال1341 زلزله‌ای با بزرگای 7.1در بویین‌زهرا در دشت قزوین موجب بیش از 12هزار کشته شد. از 1331 و زلزله ترود که اولین زلزله‌ای بود که مرحوم استاد «آبدالیان» استاد دانشگاه تهران آن را مورد مطالعه علمی در ایران قرار داد تا سال 1393، سابقه‌ مطالعه علمی زمین‌لرزه‌های ایران، 62ساله شد. نگاهی مجدد به زمین‌لرزه‌های مهم و مخرب دهه گذشته از زلزله اول‌تیر چنگوره، آوج1381 (بزرگای 6.3 و 261 کشته)، زلزله پنجم‌دی‌ 1382 بم (بزرگای 5/6 و حدود 33هزارکشته)، زلزله چهارم‌اسفند 1383 داهوییه زرند (بزرگای 6.5 و 650نفر کشته) تا زمین‌لرزه‌های دوگانه ورزقان آذربایجان‌شرقی در سال 1391، نشان می‌دهد هرگاه زمین‌لرزه‌ای با بزرگای بیش از 6 در محدوده‌ای مسکونی رخ داده (و تراکم جمعیت روستایی یا شهری در آن ناحیه قابل‌ملاحظه بوده است)، تلفات بیش از صدنفر نیز رخ داده است. متاسفانه از این نظر طی این شش‌دهه ایمنی مردم در مناطق مختلف لرزه‌خیز ایران، به حد قابل‌قبولی نرسیده و تاسف بیشتر آن است که هرچه در این شش‌دهه جمعیت افزایش یافته است، به دلیل آسیب‌پذیری بالا در مناطق مسکونی، میزان تلفات ما در نواحی مسکونی نیز بیشتر شده و در آینده نیز احتمال تلفات زیاد در هر زلزله با بزرگای بیش از 6 که در نواحی مسکونی یا نزدیک آن رخ دهد، وجود دارد.
در زلزله ورزقان، از نظر اطلاع‌رسانی در ساعات اول وضع نابسامانی به وجود آمد و دلیل این وضع نابسامان، اعلام یک خبر محلی اشتباه مبنی بر نبود هرگونه تلفات در این رخداد و اعلام دلیل (غلط) برای این بی‌تلفات‌بودن (فرضی) بود که موجب کم‌توجهی به این رخداد در ساعات اولیه به‌ویژه در رسانه‌ ملی شد که حساسیت و عصبانیت بعضی از مردم در پهنه زلزله‌زده را به‌دنبال داشت. البته رسانه‌ها و به‌ویژه رسانه ملی، در روزها و ماه‌های بعد به درستی تلاش کردند تا این اشکال را جبران کنند. دولت وقت در آن زمان اعلام کرد در مدت 40روز، بناهای ویران‌شده تکمیل و تا قبل از شروع فصل سرما به مردم تحویل خواهد شد اما محقق‌نشدن به‌موقع این وعده نیز مزید بر علت شد و بی‌اعتمادی و اختلال در فرآیند بازسازی را در پی داشت. ارتباط‌های تلفن‌همراه در روستاهای سانحه‌دیده تا روز ششم‌ بعد از رخداد برقرار نشد. البته گاز منطقه به‌طور مطلوب مهار و از بروز خسارات جدی ممانعت به‌عمل آمد. از نکته‌های قابل‌توجه در این رویداد، تخریب و تعطیلی بیمارستان‌های تازه‌تاسیس در هریس و اهر بود (حدود 11ماه بعد از افتتاح) به نحوی که خدمات بهداشتی در حیاط این بیمارستان‌ها به آسیب‌دیدگان ارایه شد.
در مورد بازسازی نیز وضع همچنان دارای ابهامات گوناگون است: در ششم‌اردیبهشت‌1392 استاندار آذربایجان‌شرقی در جلسه ستاد بازسازی مناطق زلزله‌زده استان، وعده برگزاری جشن بازسازی مناطق زلزله‌زده را در سالروز زلزله ورزقان (مرداد92) داد. «دهقانی» نماینده ورزقان در مجلس در مرداد 92 اعلام کرد «بنیاد مسکن فقط ۱۲هزارواحد مسکونی به زلزله‌زدگان ارسباران تحویل داده است. در بسیاری از این واحدها نیز صرفا اسکلت و چاردیواری ساخته شده و هیچ‌گونه امکاناتی از قبیل سرویس بهداشتی وجود ندارد و کارهایی از قبیل نازک‌کاری و ... انجام نشده است.» این در حالی است که مسوولان بنیاد مسکن انقلاب اسلامی گفتند «بابت تکمیل داخل ساختمان‌ها وظیفه‌ای ندارند و فقط برای این کار تسهیلات در اختیار زلزله‌زدگان قرار می‌گیرد.» امروزه بیشتر بناها بازسازی شده، ولی همچنان مساله اشتغال و مهاجرت مردم از مناطق زلزله‌زده به سوی شهرهای دیگر، از مسایل اجتماعی باقیمانده در یک منطقه زلزله‌زده (با تخریب عمدتا در مناطق روستایی) مانند ورزقان است. وضع آسیب‌پذیری و میزان آمادگی در مقابل زمین‌لرزه 21مرداد91 ورزقان هشدار مهمی برای لزوم آمادگی ما به‌ویژه در شهرهای مهمی مانند تبریز، تهران و مشهد است که در آنها با خطر و احتمال بالای رخداد زلزله مخرب و ریسک بالای زلزله مواجه هستیم چرا که به دلیل تمرکز بالای جمعیت چندین‌میلیونی، احتمال آسیب‌پذیری زیاد است. زمین‌لرزه مهم بعدی آسیبی بس مهم‌تر از زلزله ورزقان به ما وارد خواهد کرد پس آماده باشیم.