پدافند زیستی در عصر بحران‌های نوین

به گزارش پایگاه خبری پایداری ملی، معضلات زیستی امروز دیگر صرفاً محدود به عوامل طبیعی (مانند ویروس‌های نوظهور) نیست، بلکه شامل تهدیدات بیولوژیکی مهندسی‌شده، خطا‌های آزمایشگاهی، و آلودگی‌های ناشی از عدم مدیریت صحیح پسماند‌های صنعتی و کشاورزی است. در این چارچوب، استراتژی‌های سنتی پدافند زیستی که عمدتاً بر «واکنش» پس از وقوع بحران متمرکز بودند، دیگر کارآمد نیستند. تجدید نظر در این حوزه مستلزم یک تغییر پارادایم به سمت «پیشگیری فعال» و «تاب‌آوری سیستمی» است. به عبارت بهتر، ما شاهد تجدید نظر در مبانی و مصادیق پدافند زیستی در جای جای جهان هستیم. 

تغییر پارادایم: تاب آوری 

روش‌های سنتی معمولاً بر شناسایی، تشخیص و مقابله با عوامل شناخته شده (مانند باکتری‌ها یا ویروس‌های تاریخی) تمرکز داشت. در عصر نوین، تهدیدات زیستی اغلب ناشناخته، مهندسی‌شده و دارای نرخ جهش بالا هستند. باید تمرکز از ساختن دیوار‌های بلند دفاعی در برابر تهدیدات قدیمی، به سمت ایجاد تاب‌آوری زیرساختی تغییر یابد. این به معنای تقویت سیستمی است که بتواند پس از وقوع یک حمله یا بحران بیولوژیکی، سریعاً به عملکرد عادی بازگردد. این امر شامل دو مورد زیر است:
تاب‌آوری زنجیره تأمین: بومی‌سازی و تنوع‌بخشی به منابع حیاتی پزشکی، مواد ضدعفونی‌کننده، و مواد اولیه دارویی برای جلوگیری از فروپاشی در اثر اختلالات جهانی.
انعطاف‌پذیری سیستم مراقبت‌های بهداشتی: توانایی مقیاس‌بندی سریع تخت‌های بیمارستانی، تجهیزات حفاظت فردی (PPE) و نیروی انسانی متخصص در واکنش‌های اضطراری.

کنترل مرز‌های علم؛ بزرگ‌ترین چالش پیش روی پدافند زیستی

فناوری‌هایی مانند ویرایش ژن یا ابزار‌های بیوانفورماتیک پیشرفته، می‌توانند به سادگی توسط افراد غیردولتی برای اهداف مخرب مورد سوءاستفاده قرار گیرند. اما راهکار‌های تجدید نظر در این خصوص کدامند؟ در این خصوص می‌توان موارد زیر را مدنظر قرار داد:
-    حکمرانی جهانی بر فناوری‌های زیستی: تدوین مقررات سخت‌گیرانه و شفاف بین‌المللی برای تحقیقات دارای پتانسیل دوگانه. این امر مستلزم ایجاد سازوکار‌هایی فراتر از معاهدات سنتی در نظام بین الملل بوده و قطعا باید با ورود مسئولانه دولت‌ها و سازمان‌های بین المللی و سازمان‌های مردم نهاد همراه باشد. در این خصوص لازم به تحقق نوعی هم افزایی و تعهد جمعی وجود دارد که البته برخی کشور‌ها مانند آمریکا و عده‌ای از کشور‌های اروپایی از آن بی بهره هستند. 
-    نظارت دیجیتال بر محیط‌های آزمایشگاهی: استفاده از هوش مصنوعی برای پایش فعالیت‌های مشکوک در بانک‌های اطلاعاتی ژنومی و آزمایشگاه‌های سطح ایمنی بالا (BSL)، با حفظ حریم خصوصی تحقیقات مشروع. در این خصوص لازم است قواعد و قوانینی محکم با ضمانت اجرایی بالا تدوین شود. 
-    فرهنگ ایمنی در تحقیق: نهادینه کردن «مسئولیت‌پذیری اخلاقی» به عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از آموزش هر زیست‌شناس و مهندس ژنتیک.

سامانه‌های نظارتی و تشخیص پیشرفته

کاهش زمان بین وقوع رویداد زیستی و تشخیص آن، حیاتی‌ترین عامل برای موفقیت در پدافند زیستی مدرن است. سیستم‌های نظارتی باید از انفعال خارج شده و فعال گردند. نظارت یکپارچه محیطی به معنای ادغام داده‌های بهداشت عمومی سنتی با اطلاعات غیرسنتی مانند جست‌و‌جو‌های اینترنتی، داده‌های فروش دارو‌های بدون نسخه، و پایش فاضلاب شهری است. این سیستم باید قابلیت تشخیص الگو‌های غیرعادی پیش از شیوع بالینی را داشته باشد. همچنین طی شدن این روند مستلزم توسعه کیت‌های تشخیصی سریع و ارزان قیمت که بتوانند نه تنها پاتوژن‌های شناخته شده، بلکه جهش‌های جدید را نیز در عرض چند ساعت شناسایی کنند. مراقبت از زیست‌بوم نیز در این معادله اهمیت بسیار بالایی دارد. این به معنای به رسمیت شناختن ارتباط تنگاتنگ بین سلامت انسان، حیوانات و محیط زیست است. بسیاری از عوامل بیماری‌زای جدید از طریق انتقال از حیوانات به انسان ظاهر می‌شوند؛ بنابراین، پدافند زیستی باید شامل نظارت بر سلامت حیات وحش و دام‌ها نیز باشد.

در نهایت اینکه نباید فراموش کرد حتی با بهترین تدابیر پیشگیرانه، احتمال وقوع بحران وجود دارد. بازنگری در پدافند زیستی باید بر سرعت پاسخ و توانایی توسعه سریع ابزار‌های مقابله‌ای متمرکز باشد. پلتفرم‌های واکسن و درمان نسل جدید نقش مهمی در این خصوص ایفا می‌کنند یعنی سرمایه‌گذاری سنگین در فناوری‌های پلتفرمی مانند mRNA که امکان توسعه سریع واکسن‌ها را در عرض چند هفته پس از شناسایی توالی ژنتیکی عامل بیماری‌زا فراهم می‌کنند. در این میان حفظ ظرفیت تولید ذخایر استراتژیک واکسن و دارو، حتی در دوره‌های آرامش، و ایجاد «مراکز پاسخ سریع» واکنش‌پذیر که آماده انتقال سریع به تولید انبوه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. 
بحران‌های زیستی ناشی از دست‌کاری‌های ناخواسته یا عمدی در جهان امروز، زنگ خطری برای کل بشریت است. تجدید نظر در پدافند زیستی مستلزم پذیرش این حقیقت است که تهدیدات جدید، ماهیتی ترکیبی، سریع و مهندسی‌شده دارند. این تجدید نظر باید بر سه رکن استوار باشد: ایجاد تاب‌آوری زیرساختی، حکمرانی فعال بر فناوری‌های نوظهور در مبدأ، و توسعه سیستم‌های نظارتی فعال. تنها با این رویکرد جامع و آینده‌نگر، می‌توان اطمینان حاصل کرد که پیشرفت‌های علمی به جای تبدیل شدن به ابزار تخریب، در خدمت حفاظت از بقای جمعی ما باقی بمانند.