پدافند غیرعامل در سیرۀ پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله

تعریفی ساده از پدافند غیرعامل

پدافند به معنی دفاع در برابر تجاوز دشمن و یا عملیات رزمی به منظور جلوگیری از پیشروی و دستیابی او به اهداف خودی است. دفاع در برابر حملات آفندی دشمن، گاهی به صورت مستقیم و مسلحانه است و گاهی غیرمسلحانه. اولی را پدافند عامل و دومی را پدافند غیرعامل می‌گویند.

اهداف پدافند غیرعامل

هدف از پدافند غیرعامل، کاهش تلفات و آسیب‌پذیری، افزایش بازدارندگی، بالابردن ضریب امنیت و پایداری و آسان‌سازی مدیریت بحران در هنگام رویارویی با هجوم دشمن است.

اصول پدافند غیرعامل

هر گونه اقدام غیرتسلیحاتی که بتواند اهداف فوق را محقق کند در راستای پدافند غیرعامل قابل ارزیابی است اما مهم‌ترین را‌هبردهای مشترک و شناخته‌شدۀ پدافند غیرعامل در دنیا عبارتند از: نمایش رزمی، اختفاء (پنهان‌سازی)، عملیات فریب، مکان‌یابی، تفرقه و جابجایی، مقاوم‌سازی و استحکامات، اعلام خبر و...

پدافند غیرعامل در سیرۀ پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم

یک. رزمایش‌های نظامی مسلمانان در صدر اسلام
یکی از کارآمدترین راهبردهای دفاع غیرعامل، برگزاری رزمایش‌های جنگی به منظور ارعاب (ایجاد ترس در دل دشمن) و افزایش بازدارندگی است. در تاریخ آمده که در ماه هشتم سال اول و دوم هجری، مسلمانان به دستور پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله، در قالب تهدید خطوط بازرگانی قریش و تعقیب کاروان‌های تجاری مشرکان، درچندین مرحله مانور نظامی برگزار کردند.

دو. مکان‌یابی و جابجایی نیرو
مکان‌یابی و استقرار نیرو در موقعیت مناسب، یکی از راهبردهای اساسی در دفاع غیرعامل است. این راهبرد به منظور آمادگی بیشتر برای اقدام در لحظه، اشراف بر دشمن و آسیب‌پذیری کمتر صورت می‌گیرد.

یک. در سال پنجم بعثت وقتی که اذیت و آزار قریش به نقطۀ اوج رسید پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله برای حفظ جان مسلمانان، عده‌ای از آنها را به سرپرستی جعفر بن ابی‌طالب به کشور حبشه فرستاد. این تدبیر هوشمندانه، علاوه بر حفظ جان مسلمانان، دستاورد بزرگ دیگری هم داشت و آن گرویدن نجاشی، پادشاه مسیحی حبشه به آئین اسلام بود.
دو. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در سال‌های بین دهم تا سیزدهم بعثت در موسم حج، دیدارهایی با مردم یثرب داشتند که منجر به بیعتی با عنوان عقبه اول (بیعت النساء) و دوم (بیعت الحرب) گردید. این بیعت‌ها زمینۀ هجرت تاریخی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله از مکه به مدینه را فراهم آورد و ایدۀ تشکیل حکومت اسلامی در این شهر را ممکن ساخت.

وقتی خبر عقبۀ دوم به گوش مشرکان مکه رسید سران قریش در دارالندوه توطئه قتل پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله را طراحی کردند. جبرئیل این خبر را به نزد پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله آورد و حضرت ماموریت یافت تا به مدینه مهاجرت کند. اما به جای اینکه راه مدینه را که در شمال مکه واقع بود، پیش بگیرد، به سمت جنوب مکه و غار ثور رفت و در آنجا مستقر گردید. حضرت این مکان را انتخاب کردند تا دشمن نتواند ردّشان را دنبال کند.

سه. در جریان جنگ احد، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله پس از بررسی موقعیت جغرافیایی منطقۀ احد، کماندارانی را بر بالای کوه مستقر کرد تا بتوانند بر سپاه دشمن اشراف و دست برتر داشته باشند. همینطور عده‌ای را بر تنگه‌ای باریک که احتمال نفوذ دشمن از این گذرگاه را می‌داد، گمارد ولی این افراد در قبال این تدبیر نبوی سهل‌انگاری کردند. علارغم همۀ این تدابیر، متاسفانه حربۀ قریش مبنی بر انتشار دروغین خبر قتل پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله موثر واقع شد و مسلمانانی که نگهبان دره احد بودند پست خود را رها کردند. دشمن از این فرصت سوء استفاده کرد و از پشت، بر لشکر اسلام یورش آورد و همین امر موجب شکست مسلمانان شد.

به کارگیری اصل فریب

طبق روایت نبوی « اَلْحَربُ خُدْعَه؛ جنگ، نیرنگ است» (وسائل الشیعه، ج15، ص133)، به کارگیری اصل فریب در میدان نبرد جایز است مشروط به اینکه در آن پیمان‌شکنی و اعمال غیرانسانی صورت نگیرد.

در جریان فتح مکه که به‌خاطر نقض پیمان‌نامۀ صلح حدیبیه صورت گرفت، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله سپاهیان اسلام را به سوی مکه به حرکت درآورد. مورخان نوشته‌اند حضرت به‌گونه‌ای رفتار کرد که تا قبل از رسیدن مسلمانان به مرزهای مکه، هیچ‌کس از مشرکان، متوجه نیت ایشان نشد؛ اقداماتی مثل توصیه به سکوت، باز کردن زنگوله‎‌های شتران و حرکت شبانه را می‌توان در راستای پدافند غیرعامل ارزیابی کرد.

راهبرد اختفاء (پوشش)

راهبرد پنهان‌سازی (استتار) از اصول شناخته‌شدۀ دفاع غیرعامل است. در همان شبی که پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله می‌خواست از مکه خارج شود دو اقدام هوشمندانه انجام داد تا از تعقیب مشرکان در امان بماند.

یک. برادرزاده خود علی بی ابی طالب علیه‌السلام را در جریان این ماموریت قرار داد تا به جای او در بستر بخوابد و خود مخفیانه از شهر خارج شد. حضرت نیز پرده‌های خانه را آویخت تا دشمن نتواند تشخیص دهد که چه کسی در خانه است. این راهبرد، موثر واقع شد چرا که دشمنان به توصیۀ ابولهب تا صبح صبر کردند تا مبادا حملۀ شبانه‌شان، در بین مردم، حمل بر ناجوانمردی شود. در این فاصله پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نیز فرصت یافت تا خودش را به غار ثور رسانده در آنجا مخفی شود.

دو. در تاریخ آمده که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله برای عملیاتی کردن برنامۀ هجرت، از ابوذر (طبق نقلی دیگر، ابوبکر) خواست تا او را همراهی کند. ابوذر نیز به پیشنهاد حضرت، ایشان را در کیسه‌ای پنهان کرد و به دوش خود حمل نمود. این تدبیر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله را می‌توان مصداقی از به کارگیری اصل اختفاء و پنهان‌سازی در پدافند غیرعامل به شمار آورد.

استفاده از شعار و تبلیغات روانی

یکی از تاکتیک‌های مهم در پدافندغیرعامل، استفاده از شعار و تبلیغات روانی است. در جنگ احد، دشمنان پس از مشاهدۀ نشانه‌های پیروزی بر سپاه اسلام، به دستور ابولهب شعار «اُعْلُ هُبَل» (سرفراز باد بت هبل!) را سر دادند تا روحیۀ مسلمانان را تضعیف کنند. پیامبر فوراً به مسلمان‌ها یاد داد که بگویند: «اللهُ اعلی و اَجَل» (خدا بلندمرتبه‌تر است). آنها گفتند: «نحنُ لنا العُزّی و لا عُزّی لکم (ما بت عزی را داریم و شما ندارید)، حضرت جواب دادند: «اللهُ مَولنا و لا مَولی لکم». (خدا مولای ماست و شما مولا ندارید).

مصادیق دیگر

علاوه بر نمونه‌های گفته‌شده، شواهد فراوان دیگری از اقدامات پیامبر در تاریخ وجود دارد مانند فراخوان پیمان برادری (عقد اخوت) بین مسلمانان، همدلی و تالیف قلوب، پیمان‌نامه‌های هم‌زیستی مسالمت‌آمیز با یهودیان مدینه و... که با اصول و سازوکارهای دفاع غیرعامل منطق است.