اهمیت توجه به "تاب‌آوری"

به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی پایداری ملی به نقل از ایسنا، دکتر هما یوسفی با اشاره به شعار امسال روز جهانی کاهش اثرات بلایای طبیعی مبنی بر "هشدار سریع، اقدام فوری برای همه" و با تاکید بر اینکه ایران به لحاظ موقعیت جغرافیایی و سیاسی کشوری حادثه خیز است، گفت: ایران از این دو منظر در موقعیتی قرار گرفته است که مخاطرات مختلفی آن را تهدید می‌کند و طبیعتا نظام سلامت به عنوان متولی سلامت مردم باید برنامه‌هایی در این حوزه داشته باشد، اما اصولا از آنجایی که رویکرد پاسخ محور در کشور ما غالب است به این دلیل همه به دنبال آن هستند که ببینند در فاز پاسخ‌دهی چه اقداماتی انجام شده است. این درحالی است که اگر قرار باشد رویکرد توسعه پایدار داشته باشیم و مخاطرات را به عنوان یک فرصت تلقی کنیم باید ساخت بهتر از گذشته داشته باشیم و طبیعتا باید روی فازهای قبل از وقوع مخاطره تمرکز کنیم.

پیشگیری؛ اصل اول مقابله با حوادث و بلایا
او با تاکید بر اهمیت پیشگیری از وقوع حادثه و بلایا، تصریح کرد: پس از آن نیز باید روی مرحله آمادگی کار کنیم زیرا برخی مخاطرات مانند زلزله قابل پیشگیری نیستند و لازم است روی آمادگی پذیرش واقعه کار کنیم؛ بنابراین اگر سرمایه‌گذاری روی فاز پیشگیری و آمادگی از سوی مردم، نظام سلامت و حاکمیت افزایش یابد طبیعتا آسیب و خسارتی که رخ می‌دهد کمتر خواهد بود. کشورهای پیشرفته در حوزه مدیریت خطر بلایا تمرکز خود را بر فاز قبل از وقوع بحران و مخاطره گذاشته‌اند و بعد از آن وارد فاز پاسخ می‌شوند و روی تاب آوری کار می‌کنند.

اهمیت توجه به موضوع "تاب‌آوری"
وی در توضیح موضوع "تاب‌آوری"، بیان کرد: این مهم به ما می‌گوید که اول نگذاریم اتفاقی رخ دهد ولی اگر مخاطره‌ای رخ داد خود را با آن تطبیق دهیم و مقاومت کرده و در نهایت پاسخِ به موقع دهیم. گاهی اوقات پاسخ‌های ما به مخاطرات چون در زمان مفید و اثربخش انجام نمی‌شود، طبیعتا پیامدهای مناسبی هم نخواهد داشت.

نقش نظام سلامت در کاهش اثرات بلایای طبیعی
این دکتری تخصصی سلامت در بلایا و فوریت‌ها درباره اقدامات وزارت بهداشت برای کاهش اثرات بلایای طبیعی، اظهار کرد: گروهی تحت عنوان "مدیریت خطر بلایا و حوادث" در زیرمجموعه مدیریت شبکه و معاونت بهداشتی داریم که متولی برنامه‌های مربوط به حوادث طبیعی، انسان‌ساخت، ترافیکی و جامعه ایمن است. برنامه‌های ما ۴ حوزه را تحت پوشش دارد. برنامه اول حوزه مردم است که انتظار داریم جامعه برای مخاطرات آماده باشد، حوزه دوم زیرساخت‌های نظام سلامت، حوزه سوم برنامه‌های نظام سلامت و حوزه چهارم افزایش آمادگی کارکنان نظام سلامت است. لازم است این چهار جزء به شکل موازی با هم اقدام کنند تا اقدامات موثر واقع شود.

او درباره حوزه اول برنامه‌ها،‌ توضیح داد: برنامه‌ای تحت عنوان DART (راهنمای بلایا برای آمادگی خانوار) داریم که زنان خانواده و سرپرست خانواده را به عنوان گروه اصلی که نگران سلامت خانواده‌شان هستند و مراجعه مرتب به واحدهای بهداشتی دارند را انتخاب کردیم تا گروه هدف ما باشند. این زنان می‌توانند به هر دلیلی (چکاپ دوره‌ای، تزریق واکسن و...) به واحدهای بهداشتی مراجعه کنند اما تحت این برنامه، ما برای آمادگی خانوار در برابر زلزله، سیل و سایر مخاطرات را بر اساس یک پوستر به آنها آموزش می‌دهیم و سپس با ارزیابی‌ها میزان آمادگی خانوار در بلایا را می‌سنجیم. این آمادگی با شاخصی تحت عنوان درصد خانواده‌های ارزیابی شده و درصد خانواده‌های آموزش داده شده و همینطور میزان آمادگی خانوار کاملا در سامانه سیب قابل دسترسی است. این آموزش‌ها سالانه است و سال‌های بعد در صورت لزوم مواردی که لازم باشد مجددا به زنان آموزش داده می‌شود.

وی افزود: طبیعی است که اگر بعد از مدتی احساس کنیم که آموزش‌های این برنامه مقبول بوده است وارد فازهای برنامه‌های بعدی می‌شویم مثلا وارد آموزش مدارس و... می‌شویم تا اقدامات بنیادین انجام شود.

بررسی وضعیت ایمنی ۲۴ هزار واحد بهداشتی در بلایای طبیعی
یوسفی در خصوص ارزیابی ایمنی و خطر واحدهای بهداشتی، تصریح کرد: بیش از ۲۴ هزار واحد بهداشتی در سطح شهرها و روستاها وجود دارد که این واحدها هر ساله توسط رابط بلایا بر اساس چک‌لیست بومی‌سازی شده در سه بُعد آمادگی عملکردی، ایمنی سازه‌ای و غیر سازه‌ای ارزیابی می‌شود. این کار به نوعی یک خود ارزیابی است؛ زیرا با توجه به تعداد بالای این مراکز جز با استفاده از ظرفیت خود ارزیابی امکان ندارد که بتوانیم سالانه مراکز را ارزیابی کنیم. سال اولی که این طرح به شکل پایلوت در ۱۰ دانشگاه علوم پزشکی اجرایی شد،‌ میزان آمادگی عملکرد مراکز ما در بلایا ۲۱ درصد بوده است و اکنون این عدد به ۵۳ درصد رسیده است.

او ادامه داد: با آموزش همکاران‌مان، حمایت‌هایی که صورت گرفته است و تقویت فاز پاسخ،‌ تشکیل گروه خطر و بلایا در تمام معاونت‌های بهداشتی دانشگاه‌ها به شکل خاص و ویژه مورد توجه قرار گرفته است؛ بنابراین برنامه ارزیابی ایمنی و خطر واحدهای بهداشتی در قدم اول، آمادگی عملکرد واحدهای بهداشتی را در پاسخ به بلایا و همینطور ایمنی سازه‌ای و غیر سازه‌ای آنها را می‌سنجد.

وی با بیان اینکه موضوع ایمنی سازه‌ای مراکز بهداشتی کاملا فنی است، اظهار کرد: هدف ما از تعداد سوالات محدودی که در این حیطه داریم، حمایت طلبی است اما در بخش غیر سازه‌ای هر آنچه غیر از سقف،‌ دیوار و ستون از نظر دوستان ما ارزیابی شده و سپس امتیاز داده می‌شود. دو برنامه مداخله‌ای برای این روند طراحی می‌شود اول آنکه با آموزش و تمرین‌ها آمادگی همکاران را ارتقا داده و در گام دوم برخی اقدامات که توسط واحدهای بهداشتی قابل انجام باشد را (فیکس کردن وسایل و جلوگیری از سقوط آنها و...) از آنها می‌خواهیم انجام دهند. این اقدامات سبب کاهش خسارت و جلوگیری از بروز آسیب در افراد شود.

جزئیات برنامه نظام ثبت وقوع پیامدهای بلایا
او درباره برنامه نظام ثبت وقوع پیامدهای بلایای وزارت بهداشت، توضیح داد: در تمام دانشگاه‌های علوم پزشکی فردی تحت عنوان رابط بلایا فعال است و از آنجایی که یک سامانه یکپارچه ملی نداریم این فرد مسئولیت دارد تمام حوادث کوچک و بزرگی که اتفاق می‌افتد را گزارش و ثبت کند تا حداکثرِ این حوادث به ثبت برسد. بر اساس فهرستی که داریم حدود ۴۰ مخاطره اعم از طبیعی و انسان‌ساخت در قالب یک فرم ثبت می‌شود و پیامدهای آن از آسیب‌هایی که به افراد جامعه یا پرسنل می‌زنند را هم ثبت می‌کنیم تا خسارت مستقیم و غیر مستقیم بلایا را بررسی کنیم. نکته مهم این برنامه این است که تمام مخاطرات بزرگ و کوچک به شکل تجمیع شده در اختیار ما قرار می‌گیرد. به عنوان مثال فرض کنید در طول یک سال ۵۰۰ واحد بهداشتی دچار سرقت شوند و به فرض کامپیوتر مرکز را ببرند؛ این اقدام سبب ایجاد اختلال در ارائه خدمت می‌شود؛ بنابراین بخشی از مردم در آن روزها ممکن است نتوانند خدمت دریافت کنند و تمام موارد این چنینی ثبت می‌شود.

وی افزود: با ثبت خسارات کوچک و بزرگ در کنار هم در بلند مدت ممکن است ببینیم که خسارت‌های اقتصادی و عملکردی واحدهای بهداشتی از مخاطراتی که تواتر زیادی دارند بیش از بلایایی همچون سیل و زلزله است و رقم قابل توجهی از خسارات را در پی دارد؛ بنابراین این برنامه به ما کمک می‌کند خسارات نه چندان مهمی که در تجمیع مهم می‌شوند را متوجه شویم و برای آن فکر کنیم و برای آنها آماده شویم.

یوسفی درخصوص برنامه پاسخ به حوادث و بلایا،‌ بیان کرد: در این بخش برنامه به صورت ملی ادغام شده است و بر اساس آن کارکرد فاز پاسخ در هر دانشگاه علوم پزشکی مشخص می‌شود. این برنامه سبب ارتقای آمادگی پاسخ‌دهی به حوادث شده و در عین حال یک ابزار آموزشی است که بدانیم باید توانایی پاسخ دهی به چه حوادثی را داشته باشیم. در سایر مباحث مانند پدافند غیرعامل، پیوست سلامت که مربوط به پروژه‌های بزرگ دولت است، راهپیمایی‌های بزرگ و مناسبتی و... نیز برنامه و طرح‌هایی برای مقابله با حوادث و بلایا اجرا می‌کنیم.

مسئولیت ایمنی ساختمانی بیمارستان‌ها با وزارت بهداشت نیست
او درباره آمادگی واحدهای بهداشتی در هنگام بروز حوادث و نحوه دسترسی به آنها، تصریح کرد: جانمایی بیمارستان‌ها از لحاظ تناسب از طریق وزارت راه و شهرسازی صورت می‌گیرد و وزارت بهداشت تنها مسئولیت صدور گواهی کار را به عهده دارد و به لحاظ ایمنی، مسئولیت با وزارت بهداشت نیست. به عنوان مثال بیمارستان ورزقان در استان آذربایجان شرقی با زلزله ۵.۶ ریشتری قبل از افتتاحیه فرو ریخت و وزارت بهداشت در این زمینه و مواردی مانند جانمایی، ایمنی و رعایت استانداردهای آن هیچ نقشی ندارد. پس از بروز حادثه در مرکز سینا اطهر در پایتخت مقرر شد تا سندی تهیه و تدوین شود که سهم سازمان‌ها مانند وزارت کار، وزارت راه و شهرسازی و وزارت بهداشت در ایمنی واحدهای مهم بهداشتی و حتی غیربهداشتی که خدمت ارائه می‌دهند، سامان یابند.

مدیر گروه مدیریت خطر بلایا و حوادث مرکز مدیریت شبکه معاونت بهداشت وزارت بهداشت، افزود: در مورد واحدهای بهداشتی در روستاها و شهرهای کوچک نیز بر اساس استاندارد مرکز مدیریت شبکه و با هدف بهبود دسترسی جمعیت یک منطقه این واحدها یا ساخته شده و یا اجاره می‌شوند. اکثر این مراکز بر اساس نقشه جانمایی می‌شود؛ در واقع سعی کردیم به شکلی عمل کنیم که مردم دسترسی راحت‌تری به واحدهای ارائه خدمت داشته باشند تا بیشترین پوشش در مراقبت‌های بهداشتی اولیه انجام شود.

توسعه نامتوازن شهری عامل تعدیل در استانداردها
وی افزود: در شهرهای بزرگ در مناطقی که قرار است مالکیت مرکز با وزارت بهداشت باشد معمولا همه شاخص‌های لازم در نظر گرفته شده است، اما با افزایش تراکم جمعیت و ساخت و سازهایی که اتفاق افتاده است، ممکن برخی استانداردها در برخی مراکز برآورده نشود به عنوان مثال یک پزشک که قرار است در شهری مانند تهران یک واحد مشارکتی در بخش خصوصی ایجاد کند شاید به دلایلی مانند گرانی، سخت پیدا کردن مکانی که تمام شاخص‌های ما (نظیر متراژ، دارا بودن آسانسور و...) را داشته باشد و... به سختی بتواند چنین واحدی اجاره کند به همین دلیل گاهی اوقات ناچار می‌شویم کمی در استانداردها تعادل ایجاد کنیم. در واقع ممکن است واحدهای شهری به دلیل توسعه نامتوازن شهری نتواند برخی استانداردهای ما را عملی کند که اگر ما بخواهیم با سخت‌گیری استاندارد را لحاظ کنیم ممکن است مردم از دریافت خدمت باز بمانند.

بهبود شاخص‌های مرتبط با آمادگی در برابر حوادث و بلایا
او ادامه داد: از سال ۱۳۹۲ که شاخص‌های برنامه ذکر شده اول به شکل پایلوت و بعد به شکل سراسری اجرایی شد آمادگی عملکردی ما در برابر حوادث و بلایا از ۲۱ درصد به ۵۳ درصد رسیده است که پیشرفت بسیار خوبی است یا در زمینه ایمنی غیرسازه‌ای سال ۹۲ شاخص ۳۱ درصد بود که اکنون به ۵۴ درصد رسیده است و یا ایمنی سازه‌ای بعد از تحولات صورت گرفته از ۱۴ درصد به ۵۰ درصد رسید.

پزشکی قانونی مرجع اعلام جانباختگان حوادث و بلایا
وی با اشاره به اینکه نظام وقوع و ثبت بلایا باید بتواند تعداد افرادی که تحت تاثیر بلایا قرار می‌گیرند و جان خود را از دست می‌دهند را مشخص کند، تصریح کرد: اما موضوع این است مرجع اعلام مرگ‌های ناشی از حوادث ما کد خاصی می‌گیرد که این تعداد را تنها پزشکی قانونی می‌تواند اعلام کند. با توجه به تعاریف، برخی از مرگ‌ها ممکن است همان لحظه به عنوان مرگ ناشی از بلایا ثبت شود و برخی دیگر از مرگ‌ها در میان افرادی باشد که به دنبال حوادثی مانند زلزله به بیمارستان ارجاع داده شوند و در آنجا فوت کنند که دیگر علت فوت مثلا تروما، ضربه یا ... ثبت می‌شود و دیگر به عنوان مرگ ناشی از حادثه تلقی نمی‌شود. مرگ ناشی از حوادث به شکل غیر رسمی است، اما اعلام آن به شکل قانونی تنها از سوی پزشکی قانونی میسر است.

دخالت انسانی عامل بروز مخاطرات طبیعی
یوسفی با بیان اینکه مخاطرات از جنبه‌های مختلفی تعریف و تقسیم بندی می‌شوند، گفت: یکی از جنبه‌ها در منشاء آن است که به دو دسته طبیعی و انسان‌ساخت تقسیم می‌شود؛ اما علم جدید بلایا می‌گوید چیزی تحت عنوان مخاطرات طبیعی نداریم و بسیاری از مخاطراتی که قبلا از آن تحت عنوان مخاطره طبیعی یاد می‌کردیم الان به دلیل دخالت انسان‌ها ایجاد یا تشدید شدند. به عنوان مثال قبلا سیلی رخ نمی‌داد که ما در آن دخالت داشته باشیم، اما اکنون با جنگل‌زدایی‌ها، ساخت و ساز غیر اصولی در مسیر یا بستر رودخانه‌ها، عدم لایروبی سدها و بستر رودخانه‌ها و ... وقوع سیل‌هایی که به واسطه دخالت انسان است، افزایش یافته است. از سوی دیگر برداشت زیاد آب‌های زیرزمینی می‌توانند فرونشست زمین را ایجاد کنند که این هم مخاطره‌ای است که به واسطه دخالت انسان در طبیعت رخ می‌دهد.

او با اشاره به سیل اخیر تهران در تابستان سال جاری، بیان کرد: در این واقعه مشخص شد که مبنای وقوع سیل دخالت انسان و عاملی انسان ساخت بوده است یا سیل سال ۱۳۹۸ در شیراز به دلیل ساخت و ساز غیر اصولی ما انسان‌ها رخ داد. نوع دیگری از مخاطره و بلایا آن دسته‌ای است که آغاز سریع یا قطعی داشته باشند، به عنوان مثال سیل و زلزله بلافاصله و شدید رخ می‌دهند و پیامدهای آن کاملا جلب توجه می‌کند و کشور را تحت تاثیر قرار می‌دهند و باید برای اینها از قبل آمادگی کامل داشت اما برای حوادثی که آهسته اتفاق می‌افتند و از قضا بیشترین خسارت اقتصادی را دارند یا بیشترین تعداد افراد را تحت تاثیر قرار می‌دهند باید بیش از اینها فکر شود.

خشکسالی و تغییر اقلیم مهم‌ترین مخاطرات پیش‌رو
وی با تاکید بر اینکه وقوع خشکسالی باید به عنوان یک خطر جدی گرفته شود، اظهار کرد: خشکسالی موضوعی است که از سالهای قبل می‌دانستیم با آن مواجه هستیم ولی با عدم برنامه ریزی و عدم مدیریت صحیح آب هر سال بیش از قبل با گسترش آن و افزایش وقوع پیامدهایش مواجه می‌شویم. هیچ فرد یا نهادی نمی‌تواند در کشور ادعا کند که موضوع خشکسالی شامل حالش نمی‌شود و این معضلی است که نیازمند ورود تمام بخش‌ها چه در وزارت بهداشت و چه خارج از وزارت بهداشت است. به عنوان مثال کشاورزی که به واسطه خشکسالی نمی‌تواند کشت کند دچار فقر، سوء تغذیه، مشکلات سلامت روان ناشی از فشار اقتصادی و ... می‌شود و در نهایت زندگی‌اش مختل می‌شود؛ بنابراین هیچ سازمانی حق ندارد بگوید که در حوزه خشکسالی هیچ نقشی ندارد.

این دکتری تخصصی سلامت در بلایا و فوریت‌ها با اشاره به اینکه نمی‌توان در قبال خشکسالی سلب مسئولیت کرد، تاکید کرد: اگر با سیل و زلزله مواجه شویم موضوع غافلگیری قابل قبول است، اما در مورد خشکسالی هیچ نهادی حق ندارد بگوید غافلگیر شده است، زیرا این امر با کاهش بارش‌ها، عدم مدیریت صحیح آب در ساخت و ساز، کشاورزی و... کاملا مشهود است. چرا برای مدیریت آب برنامه درستی وجود ندارد؟ چرا باید آب تصفیه شده و سالم هم در سیفون استفاده شود و هم به عنوان آب شرب قابل مصرف باشد؟ ما از نظر اسناد بالادستی و قوانین مشکلی نداریم فقط تکالیف را به درستی انجام نمی‌دهیم و این در حالی است که بالاترین خسارات اقتصادی و اجتماعی در حوزه خشکسالی و تغییر اقلیم رخ می‌دهد. گزارش جهانی سال ۲۰۲۲ می‌گوید که در ۲ سال آینده تغییر اقلیم جزو پنج اولویت اول مخاطره است، یعنی تمام تلاش‌های ما باید در حیطه تغییر اقلیم انجام شود.

خشکسالی متهم شماره یک مرگ‌های ناشی از آسم
او با اشاره به عوارض تغییر اقلیم بر سلامت افراد، بیان کرد: خشکسالی و گرد و خاک از نقاط مستعد مانند خوزستان به شهرهای مرکزی کشور از جمله تهران رسیده است و بار سلامتی خشکسالی و وقوع آسم و بیماری‌های تنفسی و قلبی و مرگ‌هایی که به این علت رخ می‌دهد را باید جدی گرفت؛ زیرا این مرگ‌های ناشی از آسم و تنگی نفس به علت گرد و غبار بوده است. یا از سوی دیگر با خشک شدن دریاچه ارومیه طی سالیان آینده با نمکی که به شکل گرد و غبار در زمین‌های کشاورزی می‌نشیند، با دشواری در این بخش روبرو خواهیم شد.

وی افزود: تغییر اقلیم و تغییرات آب و هوایی (سرما یا گرمای شدید در زمان غیر معمول) آسیب‌رسان خواهند بود که این امر سبب شده این مشکل در پنج اولویت اول دنیا باشد و باید به اولویت اول ما هم تبدیل شود. ایران جزو ۱۰ کشور اول از نظر وقوع خشکسالی است و از آن بدتر این است که شش کشوری که در منطقه اِمرو (مدیترانه شرقی) قرار دارند خشکسالی را تجربه می‌کنند و معنای آن این است که کم آبی و خشکسالی در حال یافتن ابعاد سیاسی است و توجه به پیش‌هشدارها ضروری است، زیرا ۳۷ میلیون نفر در کشور ما تحت خشکسالی هستند و بار اقتصادی این موضوع مهم است چرا که در جایی مانند سیستان و بلوچستان که دسترسی به آب لوله‌کشی کم است یا وجود ندارد مردم مجبور به خرید آب هستند و به همین علت فقر مضاعف برای افراد ایجاد می‌شود.

لزوم تبدیل مدیریت خطر بلایا به یک فرهنگ
یوسفی با اشاره به سند ابلاغی مقام معظم رهبری در حوزه مدیریت خطر بلایا در سال ۱۳۸۴، اظهار کرد: در سال ۲۰۱۵ تمام کشورها دور هم جمع شدند و سندی تحت عنوان "سِندای" نوشتند که سند راهبردی مدیریت خطر بلایا برای جهان است. زمانی که بندهای آن را می‌خوانیم می‌بینیم که انگار بندهای سند ابلاغی مقام معظم رهبری را با زبان بین‌المللی منتشر کردند. اگر کسی همان سال ۱۳۸۴ به موضوع تغییر اقلیم فکر کرده بود شاید الان با مشکلات فعلی این حوزه مواجه نبودیم و این در حالی است که بسیاری از بندهای این سند روی زمین مانده و اجرا نشده است. برنامه‌های ما باید جامع‌محور شده و مدیریت خطر بلایا به یک فرهنگ تبدیل شود؛ چرا در مدارس و مهدکودک‌ها موضوعات مدیریت خطر و بلایا آموزش داده نمی‌شود؟

او با تاکید بر اینکه فرهنگ بیمه باید اجرا شود، گفت: سیکل معیوب خطر و بلایا آدم فقیر را فقیرتر می‌کند زیرا ممکن است در حوادثی مانند سیل و زلزله حتی سقف بالاسرش را هم از دست بدهد و این وضعیت را بحرانی می‌کند؛ بنابراین بیمه ساختمان‌ها موضوعی مهم است.