فاجعه نیروگاه اتمی اوکراین/هیاهویی رسانه‌ای یا خطری قریب‌الوقوع؟

به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی پایداری ملی به نقل از خبرگزاری مهر، از آغاز عملیات نظامی روسیه در اوکراین، تحولات میدانی ریزودرشت این جنگ همیشه در صدر خروجی رسانه‌های جهان بوده، اما اغراق نیست اگر بگوییم تاکنون کشاکش‌ها و نبرد نیروهای دو طرف در اطراف نیروگاه هسته‌ای «زاپروژیا» مهمترین رویداد میدانی ۶ ماه گذشته در اوکراین است؛ صرف‌‎نظر از اهمیت راهبردی این منطقه که هر یک از طرفین تلاش دارند کنترل آن و به‌ویژه کنترل این نیروگاه را به دست بگیرند، اخبار روزانه از حملات توپخانه‌ای و موشکی به این نیروگاه، توجه بیشتر ناظران و مردم جهان را به آن جلب کرده، خاصه اینکه جهان تجربه فاجعه هسته‌ای «چرنوبیل» را هم در حافظه خود دارد.

ارتش روسیه ۱۳ اسفند ۱۴۰۰ پس از حملاتی شدید رسماً کنترل نیروگاه زاپروژیا را به دست گرفت، اما کارکنان اوکراینی آن همچنان به فعالیت در آن مشغول هستند و این پیچیدگی موضوع را بیشتر می‌کند؛ و از طرفی دیگر نیروهای اوکراینی در ماه‌های گذشته مدام در تلاش بودند تا کنترل نیروگاه را پس بگیرند.

موقعیت جغرافیایی زاپروژیا و اهمیت راهبردی

نیروگاه هسته‌ای زاپوریژیا در نزدیکی شهر «انرهودار» در جنوب شرق اوکراین و کنار رودخانه «دنیپر»، در ۳۲۵ کیلومتری نیروگاه مشهور چرنوبیل واقع شده. این نیروگاه در ۵۵۰ کیلومتری شهر کی‌یف، پایتخت اوکراین و در ۲۰۰ کیلومتری منطقه دونباس (محل دو جمهوری خودخوانده دونتسک و لوهانسک) قرار دارد.

نیروگاه زاپروژیا در دوران شوروی سابق و بین سال‌های ۱۹۸۴ و ۱۹۹۵ ساخته شد و گفته می‌شود هم‌اکنون بزرگترین نیروگاه هسته‌ای در اروپا و نهمین نیروگاه بزرگ در جهان ا ست.

این نیروگاه ۶ راکتور دارد که هر کدام ۹۵۰ مگاوات برق تولید می‌کنند و با خروجی کلی ۵۷۰۰ مگاوات، تقریباً برق موردنیاز ۴ میلیون منزل را تأمین می‌کند. در شرایط عادی، یک پنجم برق مصرفی و تقریباً نیمی از انرژی تولیدشده تأسیسات هسته‌ای در اوکراین را تأمین می‌کند. این راکتورها و نوترون‌های آنها با آب خنک می‌شوند. راکتورهای نیروگاه زاپروژیا حاوی اورانیوم -۲۳۵ هستند که نیمه عمر این ماده بیش از ۷۰۰ میلیون سال است. به گفته آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در حال حاضر تنها دو راکتور این نیروگاه فعال هستند.

چرا زاپروژیا منشأ نگرانی مردم جهان شده است؟

بزرگترین خطری که در حال حاضر این نیروگاه را تهدید می‌کند، احتمال کمبود و یا قطع آب است؛ زیرا برای انتقال گرمای راکتور و کندکردن نوترون‌ها از آب استفاده می‌شود تا اورانیوم ۲۳۵ همچنان به گردش و چرخش خود ادامه دهد.

راکتورهای اتمی به‌سرعت گرم می‌شوند و دمای آنها بالا می‌رود. اگر جریان خنک‌کردن راکتور متوقف شود، و سیستم‌های کمکی مانند دیزل‌ژنراتورها به دلیل آسیب‌دیدگی و حملات نظامی نتوانند راکتورها را خنک کنند، راکتور شروع به ذوب‌شدن و تشعشات آن به بیرون درز و محیط پیرامونی خود را مسموم می‌کنند. با این حال کارشناسان می‌گویند ساختمان و محوطه نگهداری راکتور به گونه‌ای طراحی شده که تشعشات مواد رادیواکتیو را محدود و خطر نشت را بسیار کاهش می‌دهد.

«مارک وِینمَن»، پژوهشگر هسته‌ایِ بخش آینده‌پژوهی انرژی هسته‌ایِ کالج سلطنتی در لندن دراین‌‎باره می‌گوید: حتی اگر به صورت تصادفی پرتابه انفجاری به ساختمان محل راکتورها اصابت کند و یا خود راکتور آسیب ببیند، فکر نمی‌کنم نشست مواد رادیواکتیو صورت گیرد؛ یعنی مواد رادیواکتیو نیروگاه به‌شدت محافظت‌شده هستند.

مسئله دیگر که موجب افزایش نگرانی‌ها و احتمال وقوع فاجعه هسته‌ای مانند حادثه چرنوبیل در سال ۱۹۸۶ می‌شود این است که دقیقاً مشخص نیست مسئولیت اصلی این نیروگاه اکنون به عهده چه کسی است؟

ارتش روسیه اوایل اسفندماه کنترل این نیروگاه را به عهده گرفته و در حال حاضر یگان‌های ویژه ارتش روسیه و متخصصان هسته‌ای روس از این نیروگاه حفاظت می‌کنند و همزمان کارکنان اوکراینی نیروگاه همچنان مشغول به کار هستند.

آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، نهاد نظارتی سازمان ملل هشدار داده که کارکنان این نیروگاه تحت شرایط بی‌نهایت دشوار و سختی کار می‌کنند. بسیاری از کارشناسان هشدار می‌دهند اگر در شرایط جنگی پیرامون این نیروگاه اتفاقی رخ دهد، چه کسی خود را مسئول می‌داند و به آن رسیدگی می‌کند.

به نوشته رویترز، هنگامی که فاجعه هسته‌ای چرنوبیل رخ داد، مقامات شوروی سابق به سرعت ده‌ها هزار نفر، تجهیزات کمکی و اضطراری و وسایل نقلیه برای کمک به محل حادثه ارسال کردند، اما در شرایط جنگی کنونی، اگر چنین اتفاقی در نیروگاه هسته‌ای زاپروژیا رخ دهد، چه کسی خود را مسئول می‌داند؟

اعزام تیم کارشناسی آژانس به زاپروژیا

گرچه از اوایل اسفندماه، کم‌وبیش گزارش‌ها و خبرهایی درباره حمله به نیروگاه زاپروژیا وجود داشت، اما در هفته‌های اخیر رسانه‌ها و مقامات اوکراین و روسیه با متهم‌کردن همدیگر اعلام کردند حملات توپخانه‌ای، پهپادی و موشکی به نیروگاه هسته‌ای زاپروژیا تشدید شده، تا جایی که اخبار مربوط به وضعیت این نیروگاه تا چند هفته در صدر اخبار رسانه‌های جهان و تحولات میدانی جنگ در اوکراین قرار داشت.

اعلام وضعیت بحرانی و احتمال رخ‌داد «فاجعه هسته‌ای» در فضای رسانه‌ای و بین‌المللی منجر به تشکیل نشست اضطراری شورای امنیت سازمان ملل شد و در نهایت و با میانجی‌گری سازمان ملل و برخی کشورها، مقامات اوکراین و روسیه توافق کردند که کارشناسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای بازدید از این نیروگاه به جنوب اوکراین اعزام شوند.

سرانجام یک تیم کارشناسی ۱۳ نفری با هدایت «رافائل گروسی»، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ۹ شهریور وارد نیروگاه زاپروژیا شدند. تیم گروسی پس از یک هفته بازرسی نیروگاه و تخمین میزان آسیب‌دیدگی مناطق مختلف آن، ۱۶ شهریور بیانیه ارزیابی خود را منتشر کرد.

در بیانیه آژانس آمده که به علت آسیب‌های فیزیکی نیروگاه و تأمین امنیت کارمندان اپراتور نیروگاه، گلوله‌باران این نیروگاه باید فوراً متوقف شود. بیانیه تاکید می‌کند «ضروری است امکان تأمین برق ذخیره برای نیروگاه زاپروژیا که برای فعالیت سیستم‌های خنک کننده و دیگر ایستگاه‌های آن لازم است مجدداً برقرار شود». کارشناسان آژانس همچنین پیشنهاد دادند که «یک منطقه امنیت و ایمنی پیرامون نیروگاه زاپروژیا برای پیشگیری از وضعیت‌های اضطراری ایجاد شود که ممکن است در اثر فعالیت‌های نظامی (اوکراینی‌ها و روس‌ها) به وجود بیایند.

برای تأمین و اطمینان از ایمنی نیروگاه هسته‌ای زاپروژیا و جلوگیری از احتمال وقوع فاجعه هسته‌ای، هم‌اکنون ۲ نفر از کارشناسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به صورت دائم در این نیروگاه مستقر شده‌اند.

فاجعه هسته‌ای؛ اغراق یا احتمالی نزدیک؟

با اینکه در هفته‌های گذشته مسئله نیروگاه هسته‌ای زاپروژیا، به یکی از مسائل فوری و مهم بین‌المللی تبدیل شد، برخی بر این باورند گرچه تهدیدات نظامی علیه این نیروگاه، آسیب‌دیدگی آن و احتمال فاجعه هسته‌ای در میانه جنگ اوکراین و روسیه را باید جدی گرفت، برجسته‌شدن این موضوع، بیشتر ناشی از اهداف سیاسی و نظامی دولت اوکراین است تا خطری قریب‌الوقوع.

گفته می‌شود ارتش روسیه هم‌اکنون از این نیروگاه به عنوان محلی محافظت‌شده برای استقرار سامانه‌های توپخانه‌ای استفاده می‌کند. ادعا می‌شود روسیه با این پیش‌فرض از این نیروگاه برای هدف‌قراردادن مواضع اوکراینی‌ها استفاده می‌کند که ارتش اوکراین منطقاً برای جلوگیری از وقوع یک فاجعه هسته‌ای، به سمت نیروگاه شلیک نخواهد کرد و یا به صورت گسترده هدف قرار نخواهند داد. پیش از این هم وزیر خارجه آمریکا، روسیه را متهم کرده بود که مسکو از زاپروژیا به عنوان «سپر هسته‌ای» استفاده می‌کند.

برخی از کارشناسان هسته‌ای هم می‌گویند با وجود حملات پهپادی و توپخانه‌ای پی‌درپی به نیروگاه زاپروژیا، نباید خطر وقوع فاجعه هسته‌ای را دست‌کم گرفت، اما علی‌رغم آسیب‌پذیری برخی مناطق این نیروگاه، راکتورهای زاپروژیا به گونه‌ای طراحی شده‌اند که در برابر ضربات سخت، حتی در صورت اصابت یک هواپیمای مسافربری با آنها، تاب‌آوری بالایی داشته باشند.

با این حال باید تأکید کرد اشاره به تفاوت زیاد شیوه طراحی نیروگاه زاپروژیا با نیروگاه چرنوبیل و سطح بالای ایمنی آن به معنای دست‌کم‌گرفتن و یا نادیده‌گرفتن خطرات احتمالی و همچنین وقوع فاجعه هسته‌ای در صورت تشدید حملات نظامی به این نیروگاه نیست، بلکه باید این واقعیت را هم مدنظر داشت که بخشی از این هیاهوی رسانه‌ای و بین‌المللی پیرامون نیروگاه هسته‌ای زاپروژیا به علت راهبردی‌بودن آن در پیش‌برد امر نظامی است که در حال حاضر به محل امن نیروهای روسیه تبدیل شده و بدون تلفات از این ناحیه ضربات جدی به ارتش اوکراین وارد می‌کند.