لزوم تقویت پدافند زیستی در زمان همه‌گیری کرونا

چرا در سال‌های اخیر با گسترش علوم مختلف، تهدیدات زیست‌محیطی هم افزایش یافته است؟

امروزه منشأ بسیاری از تهدیدات مطرح علیه جوامع بشری که از مسائل زیست‌محیطی نشات می‌گیرد، هرچند ظاهری غیر امنیتی دارند و صرفاً تهدیداتی طبیعی جلوه می‌کنند، ولی در عمل، امنیت جامعه و در نتیجه امنیت ملی کشور‌ها را تحت‌الشعاع قرار می‌دهند و حتی گاهی آثار و تبعات بسیار چشمگیری نسبت به جنگ‌ها به همراه می‌آورند. مطالعه اثرات ویروس کرونا نیز نشان می‌دهد که تاکنون در ایران و جهان چه آثار سوء و غیرقابل جبرانی برجای گذاشته است.

به همین جهت است که تهدید (threat) در لغت به معنای ترساندن و بیم دادن و در اصطلاح به معنای هر چیزی که ثبات و امنیت جوامع و به‌طور کلی موجودیت اهداف حیاتی فرد، نهاد یا کشوری را به مخاطره اندازد، اطلاق می‌شود؛ از این روی، مهم‌ترین گونه‌های تهدید که تهدیدات زیستی (Biological.threat) هستند با گسترش علوم مختلف مبتنی بر فناوری‌های نوین آزمایشگاهی، پیچیدگی‌های این تهدیدات نیز نسبت به قبل افزایش داشته است.

البته زمانی که صحبت از تهدیدات زیستی می‌شود، عواملی مانند طاعون، وبا یا سیاه‌زخم بیشتر به ذهن خطور می‌کند، اما نباید از عوامل زیستی نوین که خاموش و ناشناخته هستند، غافل بود؛ این دسته از تهدیدات به سه گونه تهدیدات زیستی طبیعی مانند فراگیری فصلی بیماری‌های انسان، دام و آفات نباتی؛ تهدیدات زیستی غیرطبیعی غیرعمدی مانند تهدیدات ناشی از رفتار انسان‌ها، رعایت نکردن مسائل بهداشتی یا نشت آزمایشگاهی و تهدیدات زیستی غیرطبیعی عمدی مانند بیوتروریسم و جنگ‌های بیولوژیک، تقسیم می‌شوند.

به موضوع بیوتروریسم اشاره کردید؛ آیا بین جنگ بیولوژیک و بیوتروریسم تفاوتی وجود دارد؟

بیوتروریسم (Bioterrorism) که عبارت است از انتشار عامدانه عوامل بیولوژیک به‌منظور ایجاد رعب و وحشت بیماری و مرگ در انسان‌ها، حیوانات یا گیاهان، شامل باکتری‌ها (میکروب‌ها)، قارچ‌ها، توکسین‌های بیماری‌زا و ویروس‌هایی مانند آنفولانزا، مرس، سارس و کرونا یا سایر عناصر زنده بیولوژیک سنتزشده در آزمایشگاه‌های تخصصی زیستی با روش‌های مهندسی ژنتیک، می‌شود.

اما تفاوت جنگ بیولوژیک (Biologic Warfare) با بیوتروریسم در منشاء بکارگیری آن است؛ اگر عوامل بیولوژیک توسط گروه تروریستی استفاده شود، بیوتروریسم و اگر توسط دولت یا سازمانی خاص مورد استفاده قرار گیرد به آن جنگ بیولوژیک اطلاق می‌شود.

عوامل بیولوژیک چگونه به بدن انسان راه می‌یابد؟

انتقال عوامل بیولوژیک به بدن انسان ممکن است از راه دهان (آب و غذا)، راه پوستی (تماس عوامل بیولوژیک با پوست بدن) و راه تنفسی (به وسیله ذرات ریز معلق که اندازه این ذرات تا پنج میکرون است) صورت گیرد؛ به عبارت دیگر، ممکن است ذرات ریز معلق بیولوژیک تا ساعت‌ها در هوای معمولی شناور باشند و در صورت تنفس، این عوامل خود را به انشعابات انتهایی ریه رسانده و در آنجا مسقر شده، تکثیر یافته و باعث بروز بیماری شوند.

حال با توجه به این موضوع می‌توان دریافت که عوامل ویروسی مانند آنفولانزا، سارس یا کرونا به دلیل اندازه بسیار کوچک آن‌ها به سهولت از طریق قطرات تنفسی و هوای معلق قابلیت انتقال دارند؛ به همین دلیل است که در جنگ‌های بیولوژیک از سلاح‌های بیولوژیک (Biological.Weapon) برای آلودگی در شش حوزه‌ی انسان، دام، نباتات، محیط زیست، آب، غذا و دارو استفاده می‌شود.

ولی نکته حائز اهمیت این است که هویت مهاجم در این نوع از حملات کاملاً مجهول است؛ زیرا این حملات، سریع، فراگیر، با هزینه کم و به سهولت توسط افراد دخیل انجام می‌پذیرند به گونه‌ای که به راحتی نمی‌توان انگشت اتهام را به سمت فرد، گروه یا کشور خاصی گرفت و متهمی را معرفی کرد.

پس با توجه به توضیحی که شما در رابطه با تهدیدات بیولوژیک ارائه کردید، آیا باید نوع تهدیدات را «تهدیدات نوظهور» دانست؟

تهدیدات بیولوژیک هرچند که امروز توسعه پیدا کرده‌اند، اما اصلاً پدیده جدید و نوظهوری نیستند، بلکه سابقه هزاران ساله دارند؛ به‌عنوان مثال استفاده از سموم جانوری و گیاهی برای سمی کردن سر تیر‌های جنگی، آلوده کردن منابع آبی شهر‌ها برای شکستن مقاومت مردم، استفاده از قربانیان طاعون (مرگ سیاه) در جنگ‌های قرون وسطی با هدف وارد کردن تلفات بیشتر به دشمنان، استفاده شوروی از سم مهلک مایکوتوکسین (باران زرد) علیه مجاهدان افغانی یا استفاده آمریکا از عامل میکروبی تب خوکی علیه انقلابیون کوبا و بسیاری موارد دیگر... نمونه‌هایی از تهدیدات زیستی در گذشته‌های دور و نزدیک هستند.

در همین رابطه نمونه بارز و عینی استفاده از عوامل بیولوژیک در قرن گذشته، شیوع آنفولانزای فوق حاد کشنده سال ۱۹۱۸ موسوم به آنفولانزای اسپانیایی (spanish influenza) به‌عنوان مرگبارترین بیماری مسری تاریخ در اواخر جنگ جهانی اول است که سبب مرگ حداقل ۵۰ میلیون نفر در سراسر جهان شد.

نکته حائز اهمیت در اینجا این است که این پاندمی در ایران نیز مرگ و میر زیادی داشت و بر اساس تخمین، بین ۹۰۰ هزار تا دو میلیون و ۴۰۰ هزار نفر تلفات گرفت که بیشترین آمار مرگ و میر این ویروس در ایران مربوط به استان‌های کرمان و فارس بوده است.

در مورد بیوتروریسم هم می‌توانید مواردی را اشاره کنید؟

نمونه‌ای از وقایع بیوتروریسم در دو دهه اخیر، استفاده از باکتری سیاه‌زخم (Anthrax) پس از واقعه ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ در آمریکا بود که از طریق ارسال بسته‌های پستی آلوده به افراد مد نظر از جمله نمایندگان مجلس، فرمانداری‌ها، پلیس فدرال و دفاتر سازمان‌های جاسوسی آمریکا اتفاق افتاد که موجب مرگ تعدادی از آنان هم شد و در مواردی مشابه از سم کشنده ریسین (سم موجود در پوسته دانه کرچک) یا باکتری سالمونلا (عامل حصبه) نیز در جهان استفاده شده است.

می‌توان شیوع جهانی ویروس کرونا را یک «جنگ بیولوژیک» محسوب کرد/ لزوم تقویت پدافند زیستی در زمان همه گیری کرونا

البته بررسی‌ها نشان می‌دهد هدف اصلی عاملین استفاده از سلاح‌های بیولوژیک، بهره‌برداری از جنبه‌های روانی بیوتروریسم برای ایجاد هراس و ناامنی جهت دسترسی به اهداف سیاسی، اقتصادی و استراژیک خود و نه کشتار و مرگ و میر مردم در این برهه از زمان بوده است.

با توجه به آنچه در مورد تهدیدات زیست‌محیطی اشاره شد، نظرتان در مورد ویروس کرونا چیست؟

بروز و شیوع ویروس کرونا (Covid-۱۹) در اکثر کشور‌های جهان در سال ۲۰۱۹ یک رخداد زیستی است که فرضیه‌های مختلفی درباره انتشار تعمدی آن مطرح است و در صورتی که ادله مورد نیاز به اثبات برسد، می‌توان شیوع جهانی ویروس کرونا را یک «جنگ بیولوژیک» محسوب کرد.

بعد از شیوع همه‌گیری Covid-۱۹ تاکنون بیش از پنج میلیون نفر در سرتاسر جهان فوت کرده‌اند که بیش از نیمی آنان مربوط به چهار کشور آمریکا، هند، برزیل و روسیه است. متأسفانه در ایران نیز بیش از ۱۳۰ هزار نفر بر اثر ابتلای به این ویروس منحوس فوت کرده‌اند که در طول سالیان اخیر بی‌سابقه بوده و خانواده‌های فراوانی را دچار تشویش، تزلزل، فروپاشی و خسارت‌های جبران‌ناپذیری کرده است.

در خصوص تهدیدات زیستی چه نکته مهمی وجود دارد؟

امروزه کشور‌های جهان برای مقابله با تهدیدات زیستی برنامه‌های مدونی را فراهم کردند و حتی هزینه‌های بسیار زیادی را هم به این امر اختصاص می‌دهند که از جمله کشور‌های شاخص در این خصوص می‌توان به ایالات متحده آمریکا، انگلیس، روسیه و چین اشاره کرد.

جمهوری اسلامی ایران نیز که خود از قربانیان این سلاح‌های کشتار جمعی شیمیایی و میکروبی بوده همواره مخالفت جدی خود را با بسط و گسترش این‌گونه تسلیحات اعلام کرده است؛ لیکن تهدیدات فزاینده جنگ‌افزار‌های بیولوژیک و بیوتروریسم ضرورت نگرشی جدید در مقابله جدی با این عوامل در سطح بین‌الملل را می‌طلبد.

از جمله نکات حائز اهمیت این‌گونه از تهدیدات این است که «بیل گیتس» صاحب شرکت مایکروسافت آمریکا در کنفرانس امنیتی مونیخ (MSC) در سال ۲۰۱۷، تهدیدات زیستی را در کنار تغییرات اقلیمی و جنگ‌های هسته‌ای سه تهدید عمده برای آینده جهان می‌داند که از نظر او تحولات حوزه بیولوژیک و زیستی می‌تواند طی ۵ تا ۱۰ سال آینده، جهان را با یک همه‌گیری گسترده روبه‌رو کند و منجر به ایجاد تلفات زیادی شود.

با توجه به آنچه تاکنون عنوان کردید، راهکار مقابله چیست؟

شاید راهکار مقابله را بتوان در این جمله نقل شده از امام علی (ع) یافت که «آن‌کس که توطئه‌ها و حوادث را پیش‌بینی نکند به هنگام هجوم توطئه، تأسف برای او کارآمد نیست.»؛ یعنی مطابق فرمایش ایشان باید همواره آمادگی و توانایی مقابله با هرگونه تهدیدی وجود داشته باشد و در این رهگذر جوامعی می‌توانند در این‌چنین صحنه‌هایی موفق عمل کنند که واجد سیستم‌های دقیق تشخیص، پایش، هشدار و سپس مدیریت بحران باشند و مؤلفه‌های مربوط به پدافند غیرعامل را هم به‌طور کامل رعایت کنند؛ زیرا پدافند غیرعامل به‌عنوان روشی صلح‌آمیز و پیشگیرانه بدون استفاده از سلاح شناخته می‌شود.

پدافند غیرعامل ضمن رصد هرگونه تهدید از جمله تهدیدات زیستی، زیرساخت‌ها و توانمندی مقابله با این تهدیدات را در کشور چنان افزایش می‌دهد که آسیب‌پذیری آن، از کاهش جدی برخوردار می‌شود؛ در این راستا مدیریت سریع، کارآمد و پیش‌کنش‌گرایانه، بسیار حائز اهمیت و اثربخش است.

از جمله مواردی که کشور‌های پیشرفته به‌طور جدی مورد توجه قرار می‌دهند، کنترل ورود و خروج هر نوع عامل زیستی (Biological.agent) از مبادی رسمی و غیررسمی در جهت مصونیت کشور در مقابل تهدیدات زیستی و حفظ ذخائر ژنتیکی آن کشور‌هاست که از آن تحت عنوان «مرزبانی زیستی» یاد می‌شود؛ چرا که عدم کنترل و نظارت در این حوزه می‌تواند تهدیدات زیستی جدی را متوجه کشور‌ها کند.

بروز و فراگیری کرونا به‌عنوان یک تهدید بیولوژیک، به جهت آن‌که معادلات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور‌ها را تحت‌الشعاع قرار داده است، می‌تواند نقطه عطفی در قرن بیست و یکم محسوب شود؛ چرا که حتی کشور‌های مدعی و پیشرو در زمینه رصد و مدیریت این‌گونه تهدیدات نیز قادر به کنترل این بیماری و کاستن از آمار مرگ و میر جوامع خود نیستند؛ بنابراین لازم است دولتمردان در سراسر جهان به بازبینی و بازتعریف جدیدی از مؤلفه‌های تهدید و امنیت در سطح بین‌الملل اهتمام داشته باشند و لزوم تقویت پدافند زیستی در چنین شرایطی برای همه کشور‌ها و خصوصاً کشور ما دو چندان به نظر می‌رسد.

البته در این شرایط بحرانی، نقش سازمان‌هایی چون پدافند غیرعامل با محوریت پدافند زیستی، بیش از پیش عیان می‌شود و لزوم هماهنگی بین نیرو‌های مسلح و سایر وزارتخانه‌ها و سازمان‌های ذی‌ربط اهمیت می‌یابد؛ زیرا از زمان بروز این همه‌گیری، نمونه‌های عینی نبودِ هماهنگی بین سازمانی در مدیریت بحران کرونا را در دولت‌های مختلف مشاهده کرده‌ایم؛ از طرف دیگر کشوری مانند چین به‌عنوان الگویی موفق در مهار این تهدید بیولوژیک، علی‌رغم دارا بودن بیشترین سرانه جمعیت در دنیا، توانسته است با اعمال قوانین و مقررات سختگیرانه و نیز مدیریت صحیح، سریع و اصولی، کرونا را از همان لحظات ابتدایی شیوع آن، کنترل کند؛ اما کشور‌های پیشرفته و پیشرو در ساخت واکسن (از جمله آمریکا و روسیه) که دارای زیرساخت‌های قوی در حوزه‌های پدافند زیستی نیز هستند، هنوز نتوانسته‌اند در مهار این ویروس وحشی آن‌گونه که انتظار می‌رفت، عمل کنند.

عنوان شده که مطالعات پزشکی در خصوص روشن شدن آثار ویروس کرونا سال‌ها ادامه خواهد داشت؛ دلیل بیان چنین موضوعی را در چه می‌دانید؟

همان‌گونه که عنوان شد، بیماری کرونا نقطه عطفی در تاریخ بشریت قلمداد می‌شود که از ابعاد مختلف می‌توان آن را مورد بررسی و مطالعه قرار داد به نحوی که تحقیقات و مطالعات در این حوزه ممکن است به دلیل ماهیت بروز تهدیدات بیولوژیک از جمله Covid-۱۹ که جزء گونه‌ای از ویروس‌هاست تا سالیان سال به طول انجامد؛ پس قطعاً مطالعات پزشکی و بالینی روی مبتلایان، بهبودیافتگان و اجساد متوفیان جهت روشن شدن ابعاد مختلف اثرات بیولوژیک ویروس مزبور ادامه خواهد یافت.

بیماری کرونا از منظر روان‌شناسی نیز سبب ایجاد بیماری‌های متعددی از جمله اضطراب، ترس، افسردگی، رفتار‌های اجتنابی، اختلال خواب و اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) شده که نمونه عینی آن، هراس از ابتلای مجدد در میان مبتلایان است؛ لذا به نظر می‌رسد که نقش روان‌شناسان و روان‌پزشکان در مطالعه و تحقیق در این زمینه و کاهش آلام روحی و روانی مبتلایان به این ویروس منحوس و خطرناک که کل دنیا را درگیر کرده، کاملاً واضح و مبرهن است.