کاهش جمعیت مهمترین بحران آینده ایران

به گزارش پایداری ملی به نقل از ایمنا، روند رشد جمعیت در کشور نشان می‌دهد که در سال‌هایی نه‌چندان دور، جامعه‌ای پیر خواهیم داشت و سالمندان سهم قابل توجهی از افراد را به‌خود اختصاص خواهند داد و لازم است آینده‌نگری‌های لازم در این زمینه انجام شود. بر اساس سرشماری‌های انجام شده تعداد موالید ثبت شده استان در سال ۹۵ را معادل ۸۵ هزار نفر، در سال ۹۶ معادل ۸۰ هزار و ۵۵۶ نفر و در سال ۹۷ معادل ۷۳ هزار و ۱۴۳ نفر بوده که این تعداد در پنج ماهه اول سال جاری به ۲۶ هزار نفر رسید در حالی که انتظار می‌رفت در این مدت حداقل ۳۲ هزار تولد ثبت شود.

به گفته دبیر مرکز مطالعات راهبردی جمعیت در سال ۱۳۹۹ به نرخ رشد جمعیت ۰.۶ درصد سقوط کردیم و این کم‌ترین مقدار نرخ رشدی است که در تاریخ کشور ثبت شده و زنگ خطری است که به صدا درآمده و عوامل زیادی همچون عوامل اقتصادی، فرهنگی و همینطور پدیده کرونا باعث ایجاد آن شده است.

سعید نمکی، وزیر بهداشت نیز با اشاره به موضوع پویایی، بالندگی و جوانی جمعیت در کشور، در خصوص پیری جمعیت، می‌گوید: امروز فراتر از انتظار ما، ۱۰ درصد از جمعیت کشور را سالمندان تشکیل می‌دهند و برآورد می‌شود که تا سال ۱۴۲۰، جمعیت سالمند کشور دوبرابر می‌شود که این امر بسیار تکان دهنده است.

در بین ۲۴ شهرستان استان اصفهان تنها در پنج شهرستان تعداد خانوارهای چهار نفره از سه نفره بیشتر است که این شهرستان‌ها شامل فریدن، فریدونشهر، نجف آباد، تیران و کرون و چادگان است. نسبت جمعیت سالمندان در استان اصفهان در مقایسه با میانگین کشوری بالاتر و تا سال ۹۸ حدود ۱۰.۷ درصد است، در حالی که این رقم در سال ۹۸ کشور ۹.۶ درصد است و همین آمار و ارقام، هشداری برای مسئولان و همچنین مردم است تا مباحث جمعیتی و اتخاذ راهکارهای مناسب برای حل چالش‌های احتمالی ناشی از پیر شدن جامعه را در پیش بگیرند.

محمدرضا عباسی، جامعه‌شناس در خصوص سالخوردگی جمعیت در کشور، به خبرنگار ایمنا می‌گوید: وارد فاز اول سالخوردگی جمعیت شده‌ایم و تا چند سال آینده جزو یکی از کشورهای سالخورده دنیا هستیم، طی چند سال آینده نیروی کار در ایران به شدت کاهش می‌یابد و در این شرایط باید بهره‌وری نیروی کار تا ۸۰ درصد افزایش یابد، اما با توجه به وضعیت اقتصادی و اجتماعی که در کشور داریم بعید است بتوانیم به این بهره‌وری برسیم، فرصت جبران پیری جمعیت در کشور ما بسیار کم است.

وی ادامه می‌دهد: کاهش جمعیت یک بحث جهانی است که با بررسی‌های انجام شده عوامل مستقیم و غیرمستقیم اثرگذار بر کاهش باروری تعیین شده است و در این زمینه چند مانع جدی وجود دارد از جمله بالا رفتن سن ازدواج، فراهم نبودن امکانات اقتصادی و معیشتی، ادامه تحصیل، روابط نادرست دختر و پسر، کاهش درآمدها، سیاست‌های جمعیتی نادرست، افزایش ناباروری زوج‌ها و هزاران علت دیگر که در نهایت کاهش جمعیت را به دنبال دارد.

این جامعه‌شناس خاطرنشان می‌کند: بیش از ۳ میلیون زوج نابارور داریم که هزینه‌های درمانی آنها بالا است و باید بودجه‌ای برای بیمه زوج‌های نابارور تصویب شده و مراکز ناباروری تجهیز و توسعه پیدا کند، همچنین ریشه‌های ناباروری شناسایی و غربالگری صورت گیرد، همچنین پیری جمعیت سرمایه انسانی هر کشور را کاهش می‌دهد و کاهش سرمایه انسانی موجب کاهش مصرف‌کنندگان آن جامعه می‌شود که این کاهش بر توسعه اقتصادی نیز اثر منفی خواهد گذاشت.

وی با تاکید بر اینکه در کشور نه تنها با کاهش جمعیت مواجهیم که با پیری جمعیت نیز روبرو هستیم، می‌گوید: مسئله تهدید جمعیت برای کشورهای در حال توسعه بیشتر از کشورهای توسعه‌یافته است، پس باید درباره کاهش و پیری جمعیت حساسیت زیادی داشته باشیم تا بتوانیم طی چند سال آینده با تغییر سیاست‌های جمعیتی و برنامه‌ریزی‌های مؤثر و کارآمد از این بحران عبور کنیم.

عباسی با بیان اینکه کاهش موالید و مشکلات جمعیتی ما با شیب تندی از اواخر دهه ۶۰ شروع شده است، تصریح می‌کند: این یک مشکل بنیادی و عمیق است چرا که سیاست‌گذاری‌ها بر مبنای شعار "فرزند کمتر، زندگی بهتر" بود، اما این شعار کم کم به یک فرهنگ تبدیل شد و در حال حاضر شاهد پیری جمعیت و نتایج منفی آن هستیم.

وی با اشاره به اینکه یکی از تأثیرات مهم کاهش باروری و میزان موالید در یک جامعه، پیری جمعیت است، اضافه می‌کند: ایران در حال حاضر کشور پیری محسوب نمی‌شود، اما در ادامه این روند سیاست‌های جمعیت و کاهش میزان موالید، در ازای افزایش تعداد سالمندان در سال‌های آینده، جمعیت جوان جایگزین نمی‌شود و در نتیجه بیشتر جمعیت کشور را افراد پیر تشکیل می‌دهند.

این جامعه‌شناس می‌گوید: علت اصلی کاهش جمعیت و به دنبال آن پیری جمعیت، کاهش باروری است، البته افزایش یا کاهش جمعیت در هر منطقه متأثر از عواملی مانند میزان مرگ و میر، باروری، مهاجرت، رخدادهای طبیعی، بسترهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نیز هست که برای آن‌ها باید برنامه‌ریزی‌های علمی و بر پایه تحقیقات مؤثر انجام شود و موانع هر چه سریع‌تر رفع شود تا از کاهش جمعیت عبور و به رشد جمعیت برسیم.

فرزانه السادات فرود، رئیس گروه سلامت خانواده و جمعیت معاونت بهداشتی استان اصفهان در خصوص کاهش جمعیت و چالش‌های که در این زمینه وجود دارد، به خبرنگار ایمنا، می‌گوید: وضعیت جمعیت کشور در چندسال گذشته کاهشی بوده و در چهار سال اخیر روند زاد ولد در کشور حدود ۲۵ درصد کاهش داشته است و استان اصفهان نیز روندی مشابه با وضعیت کشوری را تجربه کرده است، میزان موالید ۱۳.۴ به نسبت مدت مشابه آن در سال ۹۹ کاهش چشمگیری داشته و نرخ باروری کلی به زیر نرخ جانشینی و حدود ۱.۵ رسیده است.

وی ادامه می‌دهد: مباحث مرتبط با امر جمعیت، مسائل چند وجهی بوده و همکاری گروه‌های مختلفی را در ارتقای سیاست‌های درست نیاز دارد، بنابراین انتظار می‌رود، با همکاری، اطلاع رسانی و آموزش صحیح در راستای سیاست‌های ابلاغی تمامی ادارات و نهادها و … اقدام نمایند لذا بسترسازی فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی مقوله‌های مهمی است که برای غلبه بر این معضلی که در آستانه بحران است، باید در دستور کار مسئولان و دست اندرکاران قرار گیرد.

رئیس گروه سلامت خانواده و جمعیت معاونت بهداشتی استان اصفهان با اشاره به رسیدن نرخ رشد جمعیت کشور برای اولین بار در تاریخ ایران به زیر یک درصد، خاطرنشان می‌کند: افزایش زوجین نابارور، افزایش سن ازدواج و افزایش میزان طلاق، کاهش ۴۰ درصدی ازدواج‌ها، کاهش ۲۵ درصدی زاد و ولد در ۴ سال اخیر و وقوع ۱۷ درصد موالید کشور در زنان بالای ۳۵ سال طی سال‌های اخیر از دلایل کاهش نرخ رشد جمعیت کشور است و از چالش‌های جمعیتی به شمار می‌رود که باید با آن مقابله شود.

وی می‌گوید: وقوع ۱۷ درصد موالید کشور در زنان بالای ۳۵ سال در سال‌های اخیر رخ داده و این در حالی است که اوج سنین باروری در کشور ما و بر اساس آمارهای رسمی مرکز آمار ایران در سنین ۲۰ تا ۳۵ سالگی بانوان است، هرچند که حدود ۱۷ درصد موالید کشور در خانم‌های بالای ۳۵ سال است، اما به هر حال اوج باروری خانم‌های کشور و بیشترین میزان فرزندآوری در بین ۲۰ تا ۳۵ سالگی بانوان کشور است.

فرود با اشاره به وجود ۲۳ میلیون زن ایرانی؛ در سن باروری، خاطرنشان می‌کند: میزان باروری به ازای خانم‌ها نزدیک یک چهارم کاهش پیدا کرده است و روند این موضوع بسیار نگران کننده است؛ به خصوص که ما از سطح جایگزینی هم پایین‌تر هستیم، به طور کلی باید به ازای هر خانم در سن باروری حداقل ۲.۱ کودک متولد شود که جمعیت جایگزین شود. این عدد به ازای خانم‌های متأهل حدود ۳ فرزند است که در حال حاضر این وضعیت را نداریم و چنانکه گفته شد، مادران ایرانی در حال حاضر حدود ۲ فرزند دارند.

وی ادامه می‌دهد: در گذشته جایگزینی جمعیتی محقق می‌شده و عدد باروری در سال ۱۳۶۰ حدود ۶.۸ بوده است و اکنون به عدد ۱.۷ رسیده‌ایم، همچنین کاهش ۴۰ درصدی ازدواج‌ها در هشت سال اخیر باعث شده تا آمار جوان‌هایی که ازدواج نکرده‌اند حدود ۱۰ میلیون نفر شود و این ۱۰ میلیون جوان در سن ازدواج که ازدواج نکرده‌اند، زنگ هشدار کاهش جمعیت و به دنبال آن پیری جمعیت را به صدا در آورده است و اگر اکنون کاری نشود، دیگر نمی‌توان مشکل را حل کرد، پس فرصت مداخله کوتاه است و همه باید همکاری کنند تا بحران کاهش جمعیت رفع شود.

رئیس گروه سلامت خانواده و جمعیت معاونت بهداشتی استان اصفهان در خصوص تأثیر کرونا بر کاهش جمعیت، اضافه می‌کند: در بحبوحه التهاب و اضطراب ناشی از همه‌گیری ویروسی که روزانه ده‌ها تن از هموطنان‌مان را به کام مرگ فرو می‌برد، موضوع مهم دیگری به حاشیه رفته‌است؛ این موضوع چیزی نیست به جز چالش‌های جمعیتی اشاره شده اخیر که نمی‌توان از نقش کرونا در تشدید این چالش‌ها در سال جاری چشم پوشی کرد.

وی می‌گوید: سال ۹۹ با بحران کرونا و تبعات آن در توقف و نگرانی خانواده‌ها از فرزندآوری همراه بود. زخم کهنه چالش‌های جمعیتی در کشور حالا با کرونا می‌تواند عمیق‌تر شود. ایران تا ۳ دهه آینده جزو پیرترین کشورهای دنیا است، تا چندسال پیش ایران جوان‌ترین کشور دنیا بود، اما با روند کنونی رشد جمعیت کشور تا سال ۱۴۳۰ ایران احتمالاً یکی از سه کشور اول پیر دنیا خواهد بود.

فرود اظهار می‌کند: این روند کاملاً به این وابسته است که در ۳۰ سال پیش‌رو چه اتفاقاتی بیفتد و حمایت از ازدواج و فرزندآوری چگونه دنبال شود. این احتمال وجود دارد که کرونا بر زاد و ولد در کشورهای جهان تأثیر منفی مضاعفی بگذارد. بحث کاهش زاد و ولد در ایام کرونا مخصوص کشورهای توسعه یافته نیست بلکه احتمال دارد همه دنیا را درگیر و جهان را در برهه‌ای از زمان با مشکل جمعیتی و تغییر هرم سنی مواجه کند.

وی تصریح می‌کند: کرونا مانع فرزند آوری است و آسیب‌های اجتماعی کرونا جنبه‌های مختلفی دارد و باید در مورد آن هشدار جدی داد، کرونا با افزایش مرگ و میر زنان و مردان در سنین باروری، بر هرم سنی کشور تأثیر خواهد گذاشت و شاید این آسیب تا سال‌ها درک نشود، اما به ناگاه در آینده که ترکیب هرم سنی کشور ناهمگون شود، آن زمان متوجه این آسیب به صورت جدی خواهیم شد، کرونا خللی برای گروهی از جمعیت ایران ایجاد می‌کند که تا ۵۰ سال با آن دست به گریبان خواهیم بود.

رئیس گروه سلامت خانواده و جمعیت معاونت بهداشتی استان اصفهان می‌گوید: ما شاهد خانواده‌هایی هستیم که چند سال از زندگی آن‌ها گذشته و برای مثال برنامه داشته‌اند پس از تثبیت وضعیت اقتصادی و کاری اقدام به فرزندآوری کنند که این قبیل خانواده‌ها نیز به واسطه شیوع کرونا و ترس از ابتلاء به کرونا در مراکز درمانی از فرزندآوری پرهیز می‌کنند، خانواده‌ها نگران وضع حمل ایمن و مراکز ایمن هستند که مبادا در این میان مادر یا فرزند به این بیماری مبتلا شوند، بنابراین بخشی از آمار فرزندآوری نیز به این علت کم می‌شود که باید به زوجین متقاضی فرزندآوری، آموزش‌های لازم ارائه شود.

همچنین مرجان مسعودی، کارشناس ارشد روانشناسی در خصوص علل و چالش‌های کاهش جمعیت می‌گوید: کاهش جمعیت خطراتی از جمله تغییر نظام‌های تربیتی و مفاهیم اخلاقی، کاهش نشاط اجتماعی و اقتصادی، کاهش اقتدار سیاسی و تغییر در ترکیب‌های دینی را به همراه دارد و باید برای رفع چالشی به نام کاهش جمعیت برنامه‌ریزی‌های دقیقی داشته باشیم.

وی در خصوص پیامدهای کاهش جمعیت، ادامه می‌دهد: شکاف‌های نسلی در اثر بهم خوردن توازن جمعیت نسل‌ها، جمع شدن چترهای حمایتی خانواده از سالمندان، کاهش تاب‌آوری والدین و فرزندان، کاهش تحکیم بنیان خانواده نیز از پیامدهای اجتماعی و فرهنگی کاهش و پیری جمعیت است که به وفور در جامعه مشاهده می‌شود.

این روانشناس خاطرنشان می‌کند: یکی از علل مهم کاهش باروری در کشور تغییر سبک زندگی زوج‌ها و جوانان است، البته از عوامل دیگر می‌توان به کاهش آمار ازدواج و افزایش متوسط سن ازدواج در زنان و مردان، افزایش فاصله بین ازدواج و تولد فرزند اول و افزایش فاصله بین بارداری‌ها اشاره کرد، بر اساس اطلاعات موجود فاصله بین ازدواج و تولد فرزند اول حدود ۳.۵ سال و میانگین فاصله زمانی بین فرزند اول و دوم و نیز دوم و سوم حدود ۵.۵ سال برآورد شده است.

وی با بیان اینکه در کشورهای در حال توسعه مانند ایران در تلاش هستند کاهش جمعیتی خود را به روش‌های گوناگون پوشش دهند، خاطرنشان کرد: جمعیت برای کشورهای در حال توسعه یک نقطه قوت است و اگر این کشورها سرمایه انسانی نداشته باشند از مسیر توسعه عقب می‌مانند، کاهش جمعیت در این کشورها به منزله بازگشت به عقب است.

مسعودی با توضیح اینکه پیش‌بینی می‌شود جمعیت سالمند کشور به سه تا چهار برابر افزایش یابد، تصریح می‌کند: قطعاً افرادی که به سمت سالمندی حرکت می‌کنند دچار بیماری‌های مزمن، ناتوانی جسمی، حرکتی و مشکلات فراوانی می‌شوند و با وجود تمام هشدارها برای سالمندی جمعیت، در ایران در آینده‌ای نه چندان دور، زوجین به‌علت نبود اطمینان از برنامه‌ریزی صحیح برای آینده و نبود ثبات اقتصادی در کشور و عدم اطمینان خاطر روانی از آینده فرزندانشان از فرزندآوری امتناع می‌کنند، این موضوع یک زنگ خطر جدی در کشور محسوب می‌شود، زیرا اگر چاره‌ای برای کاهش جمعیت در کشور اندیشیده نشود، در آینده با مشکلات بسیاری روبرو خواهیم شد.