«معجزه آبخیزداری»

به گزارش پایداری ملی به نقل از خبرگزاری تسنیم، قنات از ابداعات و افتخارات فرهنگ و تمدن ایرانی به‌شمار می­‌آید. در دشت پهناور و خشک ایران قنات تنها وسیلۀ تأمین آب مورد نیاز، کشت‌وکار کشاورزی و شکل گرفتن آبادی­‌ها، شهرها و اقتصاد پویای کشاورزی و نهایتاً تکوین تمدن­‌های بزرگ این مرز و بوم بوده است. ایجاد چنین شاهکار ساختمانی یا حفاری در اعماق زمین و ایجاد کانال­‌هایی تا ۱۰ برابر طول خط استوا، با هدف ارزشمند تأمین آب و رفع نیازهای اولیه و از مهمتر با نیت اعتلای سطح زندگی مردم صورت گرفته است.

تاریخچۀ ساخت قنات به ۳هزار سال پیش می­‌رسد. به‌گفته هانری گوبلو کارشناس فرانسوی آب، امپراطوری بزرگ هخامنشیان مدیون قنات و دانش آب‌شناسی بود؛ ایرانیان از ۳هزار سال پیش یاد گرفتند که چگونه می­‌توانند با حفر قنات آب زیر زمینی را به دشت برسانند. در گذشته این سیستم ۷۵درصد از آب مورد استفاده در ایران را فراهم می­‌کرده است.

همچنین هانری گوبلو که چندین در ایران فناوری قنات را مطالعه کرد، معتقد است اگر قنات نبود، شهرهای بزرگی مثل ری، نیشابور، طوس، مشهد، یزد و کاشان به وجود نمی‌آمد. باستانی‌پاریزی در یک سخنرانی قنات را «حماسۀ کویر» نامیده است.

آمار مختلفی از تعداد رشته­‌های قنات در ایران در سال­‌های مختلف موجود است، از جمله در تحقیقی تعداد قنات‌های ایران ۲۲هزار رشته با بیش از ۲۷۴هزار کیلومتر درازا اعلام شده است. آمار متوسطی از تعداد رشته­‌های قنات در ایران با تقریب حدود ۳۵ تا ۳۷هزار رشته وجود دارد و طبق آمار سازمان جهانی یونسکو این میزان ۶۰درصد قنوات موجود در ۳۵ کشور جهان را به خود اختصاص می­‌دهد.

استان خراسان رضوی با ۶۲۳۶ رشته قنات بیشترین تعداد را داراست و استان ایلام به‌طور کلی فاقد قنات می­‌باشد و استان فارس با ۹۱۶ میلیون مترمکعب بیشترین حجم تخلیۀ قنوات را به خود اختصاص داده است.

وجود عمیق­‌ترین قنات در ایران، قصبۀ گناباد با حدود ۳۴۰ متر عمق مادرچاه، قنات «زارچ» طولانی­‌ترین قنات با طول حدود ۱۱۶ کیلومتر در یزد، پرآب­‌ترین قنات در استان فارس (اکبرآباد فسا) قنات دوطبقۀ اردستان، شهر زیرزمینی کاریز کیش، قنات غیاث‌آباد پشتکوه یزد از پتانسیل­‌هایی است که حکایت از توان مهندسی نیاکان ما داشته و نقش قنات را به‌عنوان گنجینه­‌ای تاریخی، فرهنگی در موضوع گردشگری بیان می­‌کند، علاوه بر این برای حفظ میراث گذشتگان ثبت روش­های احداث، نگهداری مرمت قنوات در مراکز آموزشی و تحقیقاتی ضروری است.

ایران با دارا بودن بیش از ۳۵هزار رشته قنات از بیشترین تعداد در مقایسه با سایر کشورهای صاحب قنات برخوردار است که می­‌تواند سالیانه بیش از ۷میلیارد مترمکعب آب زیرزمینی را بدون مصرف انرژی الکتریکی یا سوخت فسیلی و خصوصاً بدون پیامدهای زیست‌محیطی عمدتاً در اختیار بخش کشاورزی قرار دهد.

برآورد صورت‌گرفته نشان می­‌دهد که اگر قرار بود حجم آبی که توسط قنات استحصال می­‌شود با استفاده از پمپاژ و نیروی الکتریسته برداشته شود به ۸۰۰ مگاوات برق نیاز بود، قنوات به‌صورت کاملاً طبیعی و هیچ‌گونه انرژی این مقدار آب را استحصال می­‌کنند که می‌­بایست توسط نیروگاه­‌های بزرگ با مشکلات فراوان و آلودگی­‌های زیست‌محیطی تولید می­‌شد.

استفاده از قنوات پس از گسترش امکانات حفر چاه­‌های نیمه‌عمیق و عمیق کاهش یافته است. برداشت بی­‌رویه از آب­‌های زیر زمینی از طریق بهره­‌برداری بی­‌رویه از چاه­‌ها همراه با افزایش تعداد چاه­‌ها و عدم تغذیۀ طبیعی به‌دلایل مختلف از جمله تغییر کاربری اراضی، منجر به کاهش آب‌دهی و یا خشک شدن قنوات شده است. از عوامل دیگر تخریب قنات­‌ها، وقوع سیل­‌های مخرب و سهمگین است که چنانچه عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری جدی گرفته نشود تخریب و نابودی این سازه­‌ها را که حاصل تمدن و فرهنگ غنی کشور ماست، به‌دنبال خواهد داشت.

خوشبختانه به بحث احیا و مرمت قنوات در قوانین و اسناد بالادستی تأکید بسیار خوبی شده است؛ در این باره در مادۀ ۳۵ قانون برنامۀ ششم توسعۀ جمهوری اسلامی ایران آمده است:دولت مکلف است به‌منظور مقابله با بحران کم‌آبی، رهاسازی حق‌آبه‌های زیست‌محیطی برای پایداری سرزمین، پایداری و افزایش تولید در بخش کشاورزی، تعادل‌بخشی به سفره‌های زیرزمینی و ارتقای بهره‌‏وریوجبرانترازآب،به‌میزانیکهدرسالپایانیاجرایقانونبرنامهیازده میلیارد مترمکعب شود، اقدامات زیر را به‌عمل آورد... احیا، مرمت و لایروبی قنوات به‌میزان سالانه پنج‌درصد(۵%) وضع موجود در طول اجرای قانون برنامه با تأکید بر فعالیت‌های آبخیزداری و آبخوانداری برای احیای قنوات.

طبق اظهارنظر مسئولان، برای فاز اول این تکلیف قانونی در بازه پنج‌ساله، در کل کشور حدود ۱۰ هزار میلیارد تومان (سالانه ۲هزار میلیارد تومان) نیاز است که کل این رقم، به‌اندازه هزینۀ یک ایجاد یک سد بزرگ در یک منطقه از کشور نیز نمی­‌شود.

آبخیزداری و آبخوانداری را می­‌توان عامل بسیار مهم و اساسی در نجات قنوات از خطر خشکیدن و نابودی دانست. احیا و مرمت قنوات با عملیات آبخیزداری علاوه بر اینکه باعث جهش افزایش آبدهی قنوات، افزایش تولیدات کشاورزی، آبادانی، سرسبزی و خرمی مناطق، کاهش مهاجرت روستاییان، بهبود معیشت و اشتغال خواهد شد، از آنجا که منطبق بر قوانین طبیعت است باعث حفظ چرخۀ آب می‌شود و از وقوع بلایای طبیعی مثل فرونشست زمین جلوگیری می­‌کند.

از این رو انجام عملیات آبخیزداری و آبخوانداری جهت احیای قنوات ــ همان‌طور که به‌صراحت در قانون توسعۀ ششم آمده است ــ امری ضروری است که باید بدان توجه جدی شود، امری که تاکنون مورد غفلت واقع شده است و اهتمام بیشتر مسئولان امر به‌خصوص وزارت جهاد کشاورزی و وزارت نیرو را می­‌طلبد.