خشکسالی یا ترسالی؟ مساله این نیست!

به گزارش پایداری ملی به نقل از خبرگزاری مهر، سیل فروردین ماه گذشته در زاگرس و همچنین سیل‌های اخیر در سیستان و بلوچستان اگرچه شماری از هموطنان را داغدار و شمار بسیاری را بی‌خانمان و زیان‌دیده کرد اما این تصور را در پی آورد که وقوع بارش‌هایی با دوره بازگشت صد ساله و دویست ساله به معنای پایان خشکسالی است و این سیل‌های ویرانگر دست کم نم آبی بر لبان خشک و تشنه طبیعت ایران بوده است. بسیاری به این باور رسیدند که ریاضت و صرفه‌جویی در مصرف آب به پایان رسیده و بار دیگر می‌توان محصولات پرآب‌بر را در استان‌های کم‌آب کاشت و تالاب‌ها و محیط زیست هم که هر بار حق‌آبه‌شان از آب پشت سدها توسط بخش‌های دیگر (شرب و کشاورزی و صنعت) پیش‌خور می‌شد دیگر اساساً به آب پشت سدها نیازی ندارند و طبیعت خود نیازهای محیط زیست کشور را تأمین خواهد کرد.

اما به راستی پیام بارش‌ها و سیلاب‌های ناشی از آن چیست؟ آیا به راستی خشکسالی از طبیعت ایران رخت بر بسته است؟ پیش‌بینی هواشناسی و اقلیم‌شناسان درباره وضعیت پیشاروی ایران‌زمینِ تشنه‌لب چیست؟

احد وظیفه، رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران درباره وضعیت بارش‌ها نسبت به وضعیت نرمال و اینکه آیا وارد ترسالی شده‌ایم یا نه گفت: آمار بارش‌ها تا آغاز این هفته (شنبه ۱۹ بهمن ۱۳۹۸) نشان می‌دهد که استان آذربایجان شرقی از ابتدای سال آبی (اول مهر ماه) تا الان نسبت به بلندمدت و نرمال منفی است و بارش در این استان ۲۵ میلیمتر کمتر از نرمال است؛ آذربایجان غربی هم نسبت به وضعیت نرمال ۲۰ میلیمتر کمتر است و به صورت درصدی هم ۱۴ درصد زیر نرمال است؛ اردبیل ۲۳ درصد زیر نرمال است و ۲۰ میلیمتر کمبود بارش دارد؛ اصفهان ۲۴ درصد زیر نرمال است؛ البرز و ایلام در حد نرمال است؛ بوشهر ۵۰ درصد بالای نرمال است؛ تهران نرمال است چرا که تا مثبت یا منفی ۱۰ درصد خیلی مهم نیست و نرمال به شمار می‌رود.

وی ادامه داد: چهارمحال و بختیاری منفی ۳۷ درصد است و بارش در این استان ۱۲۴ میلیمتر کمتر از نرمال بلند مدت است؛ خراسان شمالی ۳۸ درصد کمتر از نرمال است یعنی ۴۰ میلیمتر بارشش کمتر از بلندمدت و نرمال است؛ بارش‌ها در جبهه غرب در کرمانشاه ۲۶ درصد زیر نرمال و در کهگیلویه و بویراحمد ۲۶ درصد زیر نرمال است. یعنی در راسته زاگرس از کهگیلویه تا آذربایجان‌ها زیر نرمال و از این طرف در نوار شمالی در حد نرمال است اما در گلستان ۱۵ درصد کمتر از نرمال است و در خراسان شمالی هم ۳۸ درصد زیر نرمال است. یعنی در مناطق پربارش کشور بارش‌ها زیر نرمال است.

وظیفه در پاسخ به اینکه کدام مناطق کشور بارش بیش از نرمال داشته گفت: بارش در بوشهر بالای نرمال است؛ در مناطق جنوبی فارس بالای نرمال است اما در مناطق شمالی این استان این‌طور نیست؛ در هرمزگان بالای نرمال است؛ در سیستان و بلوچستان بالای نرمال است و مجموعاً می‌توان گفت مناطقی که پارسال بارش زیر نرمال بود امسال بالای نرمال هستند و مناطقی که پارسال بسیار بالای نرمال بودند الان زیر نرمال هستند.

وی تصریح کرد: در استان چهارمحال و بختیاری به طور متوسط حدود ۶۰۰ میلیمتر بارش سالانه داریم و وقتی ۳۸ درصد زیر نرمال است یعنی عدد خیلی زیادی کاهش بارش داریم. بنابراین اینکه گفته می‌شود خشکسالی تمام شد و وارد ترسالی شدیم خیلی علمی نیست. صرفاً می‌توان گفت پارسال بارندگی خوب بوده است.

وظیفه تأکید کرد: از نظر هواشناسی یک شاخص کوتاه مدت داریم به نام شاخص خشکسالی که غالب نقاط کشور پارسال از این نظر خوب بوده و امسال هم جنوب و جنوب شرق کشور خوب است اما منطقه غرب کشورمان شرایط مساعدی ندارد. شاید خشکسالی شدید نباشد اما به طور کلی خشکسالی حاکم است بنابراین این تصور که در ترسالی هستیم اساساً غلط است. تصوری که علاوه بر نادرست بودن خطرناک هم هست و و تلاش‌های چند ساله ما را نقش بر آب می‌کند.

زینب محمدی، اقلیم‌شناس، نیز در این باره گفت: در ماه فوریه بارش مناسبی نداریم ولی اسفند و فروردین پربارشی خواهیم داشت. البته اسفندماه شاید کمی کمتر اما فروردین پربارشی داریم.

محمدی تأکید کرد: البته این به معنی پایان خشکسالی‌ها نیست. حتی در فروردین ماه هم نسبت به پارسال نمی‌توانیم بگوییم بارش خیلی زیاد است ولی به هر حال شرایط بارندگی مناسبی خواهد داشت.

وی تصریح کرد: فراموش نکنیم که این‌ها شاخص‌های حدی هستند که افزایش ناگهانی و یکباره است. روز شنبه هفته گذشته حدود ساعت ۳ بعد از ظهر یک بارش تند همراه با باد داشتیم که به صورت برف هم بود اما ماندگار نبود. خیلی به ندرت چنین شرایطی پیش می‌آید و اینکه بگوییم از خشکسالی خارج شده‌ایم اصلاً این طور نیست. هنوز در شرایط خشکسالی هستیم و نمی‌توانیم این ادعا را بکنیم که ما کشوری هستیم که خشکسالی را تمام کردیم و وارد ترسالی شده‌ایم.

اگرچه آمار و میزان بارش هم مؤید ورود به ترسالی نیست اما با این حال برخی کارشناسان معتقدند اساساً حتی اگر بارندگی‌ها به حدی بود که می‌توانستیم از ورود به ترسالی صحبت کنیم هم اهمیتی از آن دست نداشت که منجر به تغییر سیاست‌های آبی کشور شود.

ناصر کرمی، اقلیم‌شناس، در این باره گفت: خشکسالی و ترسالی وضعیت‌های نرمال اقلیمی هستند یعنی ما وقتی می‌گوئیم متوسط اقلیمی یک نقطه مقدار مشخصی است و مثلاً می‌گوئیم در تهران ۲۵۰ میلیمتر بارش سالانه داریم این وضعیت متوسط خیلی به ندرت رخ می‌دهد. معمولاً مثلاً این طور است که بارش ۱۵۰ یا ۳۰۰ است و بسته به این میزان به آن وضعیت خشکسالی یا ترسالی می‌گوئیم و بسته به درصد افزایش یا کاهش نسبت به متوسط، ممکن است بگوییم خشکسالی شدید یا ترسالی شدید.

کرمی توضیح داد: اغلب تا ۲۵ درصد زیر نرمال یا بالاتر از نرمال را اساساً ترسالی یا خشکسالی نمی‌گوییم و ادامه شرایط نرمال در نظر می‌گیریم و از ۲۵ درصد که بگذرد می‌گوئیم خشکسالی خفیف یا اگر بارش در همین حد بیشتر باشد می‌گوئیم ترسالی خفیف. به همین خاطر این یک بحث کاملاً نرمال است و وقتی بارش بیش از نرمال بیاید می‌گوئیم ترسالی و کمتر از آن بیاید می‌گوئیم خشکسالی.

وی با بیان اینکه خشکسالی و ترسالی همیشه بوده و خواهد بود گفت: دو سال پیش در ایران خشکسالی شدید بود اما پارسال و امسال ترسالی بوده است و جاهایی هم ترسالی شدید است. پارسال قطعاً در ایران ترسالی شدید بود. در جایی مثل استان گلستان چنان سیلی رخ داد که گفته شد این میزان بارش در ۲۰۰ سال گذشته بی‌سابقه بوده است؛ یا در منطقه لرستان چنان بارشی رخ داد که سیلابش در جلگه خوزستان رها شد و می‌گفتند این بارش حداقل در ۸۰ سال گذشته یعنی از زمانی که رکوردهای بارندگی ما ثبت شده بی‌سابقه بوده است. یا همین بارش ماه گذشته که در سیستان و بلوچستان چنان مشکلاتی ایجاد کرد چرا که بارش متوسط سالانه در این استان اگر مثلاً ۱۰۰ میلیمتر باشد در ۴۸ ساعت ۲۰۰ میلیمتر باران بارید؛ یعنی بارشی که باید طی دو سال می‌آمد در یک روز بارید.

کرمی تصریح کرد: این‌ها وضعیت نرمال است و حتی در همین سیستان و بلوچستان هم نرمال است. چون هر صد سال یک بار ممکن است این وضعیت رخ بدهد و قطعاً قبلاً هم رخ داده است اما نکته این است که وضعیتی که اقلیم‌شناسان درباره ایران نگران هستند تغییر اقلیم به سمت خشک‌تر شدن است یعنی اساساً متوسط بارش در ایران کمتر شده. تا الان چیزی حدود ۲۰ درصد بارش‌های ما کاهش یافته و از متوسط سالانه ۲۵۰ میلیمتر به ۲۰۰ میلیمتر رسیده است. همزمان اقلیم هم گرم‌تر شده و حداقل یک درجه تا یک و نیم درجه ایران گرم‌تر شده است.

وی هشدار داد: از یک طرف بارش ۲۰ درصد کاهش یافته و از طرفی دما بالاتر رفته که این روی تبخیر و تعرق هم اثر می‌گذارد و اثری که ما روی منابع آبی می‌بینیم در اصل بیش از ۲۰ درصد است و نتیجه آن همین خشکیدن تالاب‌ها و دریاچه‌هاست که می‌بینیم.

کرمی ادامه داد: البته امسال ترسالی داریم اگرچه بارش خیلی زیادی برای ادامه بهمن و نیمه اول اسفند پیش‌بینی نمی‌شود اما بارش‌های خوبی به خصوص در فروردین ماه و هفته آخر اسفند و شاید حتی در نیمه اول اردیبهشت خواهیم داشت. در اغلب نقاط ایران متوسط بیلان بارش امسال بالاتر از نرمال خواهد بود و این به معنای آن است که در ترسالی هستیم. پارسال هم ترسالی بود ولی پیرارسال خشکسالی بود.

وی در پاسخ به این پرسش که سال آبی بعدی و سال بعد از آنچه وضعیتی خواهد داشت گفت: هنوز پیش‌بینی از سال بعد نداریم و درواقع اصلاً نمی‌توانیم پیش‌بینی از دو سال بعد داشته باشیم. بسیار کار سختی است و آن قدر وابسته به حدس و گمان است که از نظر علمی بی‌ارزش خواهد بود. البته می‌توانیم مدل سازی کنیم و بر اساس آن پیش‌بینی هم ارائه کنیم اما خیلی ارزش علمی نخواهد داشت.

کرمی در پاسخ به اینکه مجموعاً روندها چه می‌گویند و وضعیت پیشاروی ایران از نظر بارش چگونه خواهد بود گفت: اینجا به مدل‌ها و روندهای کامپیوتری بر می‌گردیم. مدل‌ها و روندهای کامپیوتری می‌گویند اساساً خاورمیانه در تداوم گرمایش جهانی خشک‌تر می‌شود و به همین خاطر گرچه به صورت نرمال در سال‌های آینده گاهی خشکسالی و گاهی ترسالی داریم ولی انتظارمان این است که اولاً خشکسالی‌ها تعداد و شدتش بیشتر از ترسالی‌ها باشد و دوم اینکه خود ترسالی‌هایی که تجربه خواهیم کرد غالباً به صورت رویداد بارش ناگهانی باشد.

وی توضیح داد: وقتی به انتهای سال برسیم ممکن است بگوییم سیستان و بلوچستان دو برابر نرمال بارش داشته و پس باید انتظار داشته باشیم منابع آبش هم باید دو برابر تغذیه شده باشد اما این طور نیست چرا که این ۲۰۰ میلیمتر همه در دو روز باریده و به سرعت از منطقه خارج شده است. درواقع این بارش‌های ترسالی در دوره تغییر اقلیم به صورت سیلاب رخ می‌دهند و به صورت ناگهانی هستند و بنابراین خیلی تأثیری روی تغذیه منابع آب ندارند.

این اقلیم‌شناس تأکید کرد: مجموعاً پیش‌بینی ما این است که ایران هم مثل بقیه خاورمیانه خشک‌تر می‌شود پس خشکسالی‌ها در آینده شدیدتر و طولانی‌تر خواهد بود و بنابراین فشار بر منابع آب ایران قطعاً بیشتر از گذشته خواهد بود. این صرفاً وجه اقلیمی است و بگذریم از مساله مصرف و تقاضای آب که آن هم با افزایش جمعیت قطعاً افزایش پیدا می‌کند.

وی در پایان گفت: به هر حال در روندهای کلی اقلیمی باز هم ممکن است ترسالی‌هایی رخ بدهد و قطعاً هم رخ خواهد داد اما میزان بارشی که دریافت می‌کنیم کمتر خواهد بود و به همین خاطر فشار روی منابع آب ایران بیشتر خواهد شد.