پدافند زیستی در برابر بیولوژی سیاه

پایداری ملی – سرویس پدافند زیستی

اشاره: هرچند درخصوص ویروس کرونا که اکنون موجب ایجاد وضعیت اضطراری در بهداشت جهانی شده است کسی در خصوص عامدانه بودن آن سخنی نمی گوید و این فرضیه همچنان تایید یا رد نشده است اما مساله اینجاست که ضرورت تقویت پدافند زیستی در چنین شرایطی برای همه کشورها به ویژه کشور ما دوچندان می شود. در گزارشی که در پیش رو داریم تلاش شده است تا مفهوم پدافند زیستی و اهمیت آنها تشریح و تببین گردد.

تهدید زیستی چیست؟!

تهدیدات میکروبی و زیستی همواره وجود داشته و سابقه استفاده از میکروب و ویروس به عنوان جنگ افزار به قدمت انسان و نزاع­های بشری می رسد اما در سده اخیر تحت تاثیر پیشرفتهای زیست شناسی به یک پدیده ترسناک تبدیل شده است. پیشرفتهای علوم زیستی وعده های شگفت انگیزی را برای درمان بیماریها و شیوه های جدید درمان ارائه می دهند اما همان دانش و تجهیزات می تواند برای مهندسی پاتوژنهای مرگبار بکار گرفته شود در واقع هر گونه استفاده از عوامل زیستی که موجب تضعیف و نابودی سرمایه های انسانی یا آسیبهای اقتصادی از طریق تخریب و نابودی محصولات کشاورزی، گیاهی، دام و طیور،آب آشامیدنی، صنایع غذایی و محیط زیست در کشور شود و ثبات و امنیت جامعه را به خطر اندازد تهدید زیستی محسوب می شود.

تهدیدات زیستی امروزه در سه حوزه حوادث طبیعی، بیوتروریسم و جنگ زیستی قابل بحث است. حوادث طبیعی بدون دخالت انسان و در اثر انتشار طبیعی عوامل زیستی یا ضعف در رعایت ایمنی در فعالیتهای آزمایشگاهی تحقیقاتی و صنعتی صورت می گیرد گسترش طبیعی بیماریها تابعی از پیوستگی رو به رشد جهان است. همانطور که تجارت ، اقتصاد، شهرنشینی و سرمایه جهانی می شود و جریان پیچیده کالا خدمات و انسانها بصورت شبکه ای و در هم تنیده در حال انجام است بیماری ها، ویروس ها و میکروبها نیز به سادگی توان انتقال و جابجایی دارند.

بیوتروریسم که به سلاح خاموش نیز معروف است شق عمده دیگری از تهدیدات زیستی محسوب می شود که بعنوان تهدید هزاره جدید شناخته می شود. بر اساس تعريف پلیس بین­الملل در سال 2007 بیوتروريسم عبارت است از منتشر کردن عوامل بیولوژيکي يا سمي با هدف کشتن يا آسیب رساندن به انسانها، حیوانات و گیاهان با قصد و نیت قبلي و به منظور وحشت آفريني، تهديد و وادار ساختن يک دولت يا گروهي از مردم به انجام عملي يا برآورده کردن خواسته اي سیاسی یا اجتماعی .

بیوتروریسم نسبت به حمله زیستی در سطح محدودتری انجام می شود. منشاء دیگر تهدیدات زیستی حمله کشور متخاصم می باشد که بصورت آشکار یا پنهان علیه منابع انسانی یا زیرساختهای اقتصادی توسط یک کشور علیه کشور دیگر با هدف وارد نمودن ضربه و از بین بردن مقاومت و تحمیل خسارت و خدشه دار نمودن امنیت ملی کشور هدف انجام می گیرد. امروزه وجود سلاحهای بیولوژیک را نمی توان انکار کرد و بیوتروریسم یک فرضیه یا توهم نیست بلکه یک واقعیت است که اتفاق افتاده و در آینده هم می تواند در سطحی بسیار گسترده تر از آنچه تاکنون دیده و شنیده ایم به کار برده شود.

عدم کارایی کنوانسیون های منع توسعه تسلیحات زیستی

اگرچه کنوانسیون منع توسعه سلاحهای زیستی در سال 1972 هر گونه تولید، توسعه و انبارکردن سلاحهای زیستی را ممنوع می کند اما بسیاری از کشورها همچنان برنامه تسلیحات بیولوژیک خود را پیش می برند چرا که پیمانهای بین المللی در این خصوص پشتوانه اجرایی لازم را ندارند و کشورها را مجاب و ملزم به اعلام کردن فعالیتهای خود نمی کنند. از طرفی دیگر ابهامهای مهمی نیز در نحوه تولید و کاربرد این فعالیتها وجود دارد بسیاری از عاملهای بیولوژیک و سموم در فعالیتهایی استفاده می شوند که جزء موارد ممنوعه نیستند و دیگر اینکه بسیاری از آزمایشگاهها و لابراتوارهای تحقیق و توسعه در این زمینه می تواند برای تولید سلاح زیستی نیز مورد استفاده قرار گیرد.

کنوانسیون سلاح های بیولوژیک و سمی که در سال 1975 لازم الاجرا شد و 155 عضو و 16 امضا کننده دارد در واقع نتیجه تلاشهای طولانی جامعه بین الملل به منظور ایجاد ابزاری جدید و تکمیل پروتکل ژنو 1925 بود که تا آن زمان مهمترین ابتکار عمل برای کنترل تسلیحات بیولوژیک گازهای سمی خفه کننده و دیگر گازها به شمار می رود.

از نقاط ضعف این کنوانسیون عدم وجود یک سازوکار و سازمان برای راستی آزمایی پای بندی دولتها به عدم توسعه ، تولید ذخیره سازی دستیابی و حفظ و نگهداری عوامل بیولوژیک و توکسین ها می باشد. فعالیتهای مخرب زیستی که بعضا در پوشش فعالیتهای علمی انجام می شود در قالب مفهوم بیولوژی سیاه عمومیت یافته است. در واقع بیولوژی سیاه بمعنای استفاده منفی و ناهنجار از یافته های علم ژنتیک برای تولید و گسترش بیماری است که میتواند جان هزاران نفر بیگناه و غیر نظامی را به مخاطره بیاندازد.

سلاحهای زیستی دارای ویژگیهایی همچون سهولت تهیه و هزینه کم، سهولت انتشار به عنوان ذرات معلق در هوا، در معرض خطر قرار دادن تعداد زیاد افراد از طریق استنشاق، تاثیرگذاری تدریجی و با تاخیر، قدرت ویرانی بالا و نهایتا توانایی آنها در نابود کردن روحیه و ایجاد فاجعه روانی می باشند.

تهدیدات بیولوژیک به لحاظ ماهوی جزء تهدیدات نامتقارن به شمار می روند چرا که آنها به ما حمله می کنند و ما حداقل آمادگی را در این زمینه هستیم بخاطر متنوع بودن این تهدیدات تقریبا بسیار مشکل است که بتوان پاسخی متمرکز و موثر به آنها داد و اغلب از زمان و مکان حمله بیولوژیکی اطلاعی در دست نیست.

به هر حال جنگهای زیستی یکی از مهمترین و البته غیر انسانی ترین شیوه هایی است که کشورها یا گروههای تبهکار برای پیشبرد مقاصد نظامی خود به آن متوسل می شوند. هنگامی که صحبت از جنگهای بیولوژیک و تهدیدات زیستی به میان می آید خود به خود دفاع و پدافند زیستی نیز مطرح می شود. در واقع پدافند زیستی نقطه مقابل تهدیدات زیستی است.

پدافند زیستی  چه می کند؟!

پدافند زیستی مجموعه اقدامات شامل رصد و پایش تهدیدات زیستی و هشدار سریع، آشکار سازی و تشخیص، تریاژ، تخلیه و درمان، بهداشت و پیشگیری، قرنطینه و محدودسازی، بازیابی و حذف منابع آلوده، بازتوانی و بازسازی، مدیریت افکار عمومی در برابر تهدیدات زیستی است.

تهدیدات زیستی در زمان صلح با هدف آسیب رساندن به زیرساختهای اقتصادی، از بین رفتن امنیت بهداشتی و غذایی، ایجاد ترس و وحشت در جامعه، ایجاد بازار فروش محصولات دارویی و مواد مبارزه با آفات و بیماریهای کشورهای غربی، آسیب پذیر نشان دادن کشور در مواجهه با بحرانها و ایجاد تنشهای سیاسی و اجتماعی در جامعه، آسیب رساندن به سلامت عمومی جامعه، تحمیل هزینه های سنگین مقابله با آفات و بیماریها و تضعیف جایگاه بهداشت و سلامت کشور در میان جوامع بین المللی می باشد.

در زمان جنگ نیز تهدیدات زیستی با هدف فشار به دولت برای تسلیم شدن، خدشه دار نمودن چهره مقتدر نیروها، قتل عام مردم و از بین بردن نیروها، کاهش توان و آمادگی نیروهای رزم و پشتیبانی، ایجاد غافلگیری و وارد نمودن ضربه نظامی و ابجاد و حشت عمومی انجام می گیرد.

در زمینه پدافند زیستی دولتها باید از آخرین پیشرفتها و تحولات تسلیحات زیستی مطلع باشند حتی آنها باید از سیستم تولید توزیع و مصرف مواد غذایی و فراورده های خوراکی به خاطر آنچه که در حوزه محصولات کشاورزی، فراورده های دامی و صنایع تبدیلی بحث میشود و ذیل عنوان آگرو تروریسم قرار میگیرد کاملا آگاه باشند.

واقعیت اینست که براي پیشبرد اقدامات تدافعی در مقابل تهدیدات تروریستی هم افزایی سازمانها و نهادهای متعددی از جمله نهادهای امنیتی و حفاظتی، سازمانهای نظامی، وزارتخانه های بهداشت و کشاورزی، پلیس، شهرداریها و سازمانهای تابعه، مراکز تحقیقاتی و مطالعاتی مورد نیاز است.

تلاش غربی ها برای ارتقای پدافند زیستی

امروزه کشورهای مختلف تلاش مضاعفی را برای مقابله با تهدیدات زیستی بکار گرفته اند و هزینه های هنگفتی را در این باره متحمل می شوند. آمارها نشان می دهد که ایالات متحده از ابتدای قرن حاضر تا سال 2012 بیش از 50میلیارد دلار در این زمینه هزینه کرده است که 70درصد این بودجه در اختیار وزارت بهداشت 16درصد در اختیار وزارت دفاع و بقیه در اختیار دیگر نهادها قرار گرفته است.

همچنین دونالد ترامپ نیز در سال 2017 حدود 10درصد بودجه مقابله با تهدیدات زیستی را افزایش داد. انگلستان بخصوص بعد از برگزیت هزینه های دفاع زیستی خود را افزایش داده است. این کشور سالانه صدها میلیون پوند در زمینه مقابله با بیماریها و دفاع زیستی هزینه می کند. انگلستان استراتژی پدافند زیستی خود را در چهار گام شامل شناخت و فهم تهدیدهای بیولوژیک در زمان حال و آینده، جلوگیری از وقوع آنها در بدو شکل گیری، یافتن، توصیف و گزارش تهدیدها بصورت فوری و زودهنگام و نهایتاً پاسخ درخور به تهدیداتی که این کشور یا منافع این کشور را به خطر می اندازد.

آنها ادعا می کنند که در پی شیوع ویروس ابولا در سال 2014، انگلستان در صدر بهترین و به موقع ترین پاسخها و واکنشها به این مسئله قرار داشته است. در مورد حملات بیولوژیک و بیوتروریسم کشورها هم اینک بارها انگشت اتهام حملات بیوتروریستی را به سوی یکدیگر نشانه می روند. اروپا شیوع جنون گاوی را متوجه سازمانهای جاسوی آمریکا و استرالیا می داند. چین در شیوع سارس آمریکا را مقصر می داند و هدف آن را ضربه اقتصادی به این کشور در آستانه شکوفایی اقتصادی می داند از طرفی دیگر آمریکا نیز خود را نگران تر از همه در بابت تهدیدات زیستی نشان می دهد این موضوع باعث شده است که امنیت زیستی به عنوان یک هدف استراتژیک در دستور کار این کشورها قرار بگیرد.

پدافند زیستی در ایران

در کشور ما نیز که در معرض تهدیدات زیستی چه با منشاء طبیعی و چه عامدانه و به دست کشورهای متخاصم قرار دارد قرارگاه پدافند زیستی بر اساس اسناد فرادست و رهنمودهای مقام معظم رهبری در درون سازمان پدافند غیر عامل کشور تشکیل شد. رسالت قرارگاه پدافند زیستی کشور براساس تدابیر مقام معظم رهبری و مستندات قانونی، ارتقاء جایگاه کشور در سطح بازدارندگی ملی، کاهش آسیب پذیری ها، تداوم چرخه خدمات حیاتی و ضروری زیرساخت ها، ارتقاء فرهنگ و امنیت روانی-اجتماعی و مدیریت بحران در برابر هرگونه تهدید ناشی از عوامل زیستی است. این قرارگاه ماموریت دارد تا با ایجاد سازوکار لازم و بکارگیری، هدایت و ارتقای ظرفیت ها و توانمندی های کشور نسبت به شناسایی و برآورد تهدیدات زیستی، پیشگریو دفاع هدفمند و موثر در زمینه گسترش آلودگی های زیستی در حوزه های مختلف انسانی، دامی و گیاهی که به طور عام سلامت انسان را به عنوان ارزشمندترین دارایی و به طور خاص کشور را در حوزه های مرتبط با چالش و بحران های اقتصادی مواجه می نماید، اقدام نماید.