تغییر اقلیم؛ یک ابر چالش امنیتی

پایداری ملی: داده ها نشان می دهد که غلظت اتمسفری گازهای گلخانه‌ای در سال 2018 به بالاترین سطح خود رسیده و میزان آن 147درصد بیش از دوران پیشاصنعتی است. یک دهه گذشته رکورددار گرما بوده و از 1850 به این سو هر دهه به طور میانگین گرم تر از دهه قبل بوده است. 

جدیرترین گزارش هیئت بین الدول تغییرات اقلیمی نشان می دهد که کره زمین نسبت به زمان قبل از گسترش صنعت تقریبا یک و نیم درجه گرمتر شده است . برخلاف تلاش برای فرافکنی توسط سیاسیون کشورهای صنعتی، مسئولیت گرم شدن اقلیم طی پنجاه سال گذشته تقریباً به طور کامل متوجه انسان به‎ویژه سیاست‎های کشورهای صنعتی است و عوامل طبیعی مانند چرخش میدان مغناطیسی خورشید تنها نوسانات بسیار کوچکی را سبب می‌شوند. فرایندهای زمین شناسی نیز فقط در مقیاس‌های طولانی مانند صد میلیون سال می توانند تغییرات اقلیمی را سبب شوند. بنابراین تغییر اقلیم کنونی در اثر انتشار گازهای گلخانه‌ای و به تبع آن افزایش دی اکسید کربن در جو ایجاد می‌شوند که تماماً منشاء بشری دارد. 

تقریبا 90 درصد گرمای اضافی جو که توسط گازهای گلخانه‌ای ایجاد شده است به وسیله اقیانوس‌ها جذب می‌شود که باعث گرم شدن اقیانوس‌ها، ذوب یخ‌ها و بالا آمدن آب سطح اقیانوس‌ها می‌شود که این امر، اکوسیستم‌های دریایی را در معرض خطر قرار می دهد. بالا آمدن آب اقیانوس‌ها بلایای فزاینده آب و هوایی مانند خشکسالی یا بارش‌های سیل آسا را به دنبال دارد. آتش سوزی سیل و رانش زمین از دیگر بلایا به شمار می‌رود. همچنین جذب دی اکسید کربن توسط دریا باعث کاهش PH آب دریا و اسیدی شدن آن می‌شود. امروزه همگان اذعان دارند که تغییر اقلیم تنها یک موضوع محیط‌زیستی نیست. 

بسیاری از صاحبنظران بر این باورند که با تغییر الگوهای آب و هوا  و بحران‌های محیطی آن ناشی از آن به ابزاری برای جنگ خشونت، بی‌ثباتی سیاسی و گسترش تروریسم تبدیل خواهد شد.

اندیشمندان عنوان می‌کنند که استرس زیست‌محیطی به خشونت سیاسی خواهد انجامید و کشورهای ضعیفتر استعداد بیشتری برای گرفتار شدن در این ورطه دارند. شواهد متعدی از تاثیرگذاری تغییر اقلیم بر امنیت ملی و منطقه‌ای کشورها در دست است. 

طوفان گرمسیری آیدای در شرق آفریقا که بر اثر تغییرات آب و هوایی ایجاد شد به نابودی 780 هزار هکتار از اراضی این منطقه منجر شد و بیش از 170هزار نفر از اهالی زیمبابوه، مالاوی و موزامبیک را آواره کرد. تغییر اقلیم، درگیریی‌ها، ناامنی ها، رکودهای اقتصادی و افزایش گرسنگی را در پی دارد بعد از یک دهه مداوم مبارزه با گرسنگی در سال 2018 هنوز 820 میلیون گرسنه در جهان وجود دارد که عمده آنها در آفریقای حاشیه صحرا بوده و بین سال‌های 2015 تا 2018 حدود 23 میلیون نفر بر تعداد گرسنگان آفریقایی افزوده شده است. 

طی سه سال در 23 کشور آفریقایی که بیشتر درگیر جنگ و درگیری نیز هستند، 10 میلیون مهاجرت وجود داشته است. این مهاجران و راندگان از سرزمین، تهدیدی برای صلح جهانی بوده و می‌توانند جذب گروه‌های افراطی شوند. در همین زمینه ژنرال دیوید گلدفین از ستاد نیروی هوای آمریکا جنگ سوریه را نوعی از تاثیر اقلیم بر بی ثباتی کشورها می‌داند. وی عنوان می‌کند؛ اکثر مردم به یاد نمی‌آورند چه چیزی باعث آغاز جنگ در سوریه شد در حالیکه یک دوره ده ساله خشکسالی باعث و بانی این ناآرامی‌ها بود. خشکسالی ممتدی که باعث رها شدن مزارع و مهاجرت گسترده به شهرها و شروع جنگهای داخلی بود وی عنوان کرد که حتی داعش از کمبود آب در عراق که بر اثر خشکسالی و تغییر اقلیم حادث شده به عنوان یک ابزار علیه مردم عراق استفاده کرد. 

به هر حال رابطه مستقیم بین رقابت بر سر منابع کمیاب و شروع درگیری و نزاع امری اثبات شده است. آنچه که در حوزه دریاچه چاد اتفاق می‌افتد ناظر به همین موضوع است. اتحادیه آفریقا فاش کرده است که با کم شدن آب دریاچه چاد، ذخائر ماهی کاهش می‌یابد و وضع معیشی مردم منطقه تنگ‌تر می‌شود. از بین رفتن معیشت باعث شده است که مردم به عضویت در گروه‌های مسلح برای امرار معاش به‌عنوان یک گزینه نگاه کنند. افزایش شورشیان خود منجر به نابودی زیرساخت‌های کشاورزی شده و محیط زیست بیشتر و بیشتر تخریب می شود و بدین ترتیب یک مارپیچ منفی فروپاشی محیط زیست اتفاق شکل می‌گیرد. 

شواهد نشان می‌دهد که مخاطرات طبیعی ناشی از تغییر اقلیم سال به سال در حال افزایش است. طبق گزارش سازمانهای جهانی در سال 2019 سیکلون فانی در جنوب آسیا ، طوفان دوریان در کارائیب و سیل در ایران از جمله مهمترین حوادث اقلیمی بوده‌اند که تبعات اقتصادی و اجتماعی بسیاری را به دنبال داشته‌اند. خشکسالی شدید در نتیجه تغییرات آب و هوایی باعث افزایش آسیب پذیری سیستم‌های آبی شده و سفره های آب خشک و خشک‌تر می شوند، منابع آب شیرین جهانی روز به روز کمیاب‌تر می شود و کنترل بر این مخازن محدود به عنوان یک تاکتیک استراتژیکی در دستور کار کشورها قرار گرفته است. 

در چنین شرایطی، سخت‌گیری و نظارت مستمر بر منابع و به‌طور کلی مدیریت اکوسیستم در قالب یک استراتژی منسجم بسیار اهمیت می‌یابد. ارتباط بین امنیت ملی و محیط طبیعی باید جدی‌تر گرفته شود. رقابت جهانی برای منابع محدود یک نگرانی فزاینده برای کشورها به شمار می‌رود. به نظر می‌رسد همین الان وقت عمل کردن به تعهدات اقلیم است اما منافع کشورهای صنعتی قدرتمند، مانع از بکارگیری راه حل‌های اقلیم شده است و برای فرار از مسئولیت به افسانه‌سازی در مورد آب و هوا می پردازند. 

همانطور که عنوان شد عمده عوامل تغییرات اقلیمی توسط انسان انجام می‌شود جامعه جهانی روز 24 اکتبر را به عنوان روز اقلیم نامگذاری کرده تا از این طریق بتواند توجهات را به سمت مخاطرات ناشی از تغییر اقلیم جلب کند. 

ایالات متحده که خود منشاء بسیاری از آلاینده های جوی و از عوامل اصلی گرمایش جهانی است و هیچکدام از معاهدات بین‌المللی در رابطه با محیط زیست از جمله پروتکل کیوتو و یا موافقتنامه 2015 پاریس را رعایت نمی‌کند نیز از تهدید امنیت ملی خود توسط تغییرات اقلیمی شکوه می‌کند.

جیمز استاوریدیس دریاسالار نیروی دریایی آمریکا در این زمینه می گوید؛ تغییرات اقلیمی تهدیدی خطرناک علیه امنیت ملی آمریکاست. وی می‌گوید در سال 2017 دو طوفان سهمگین که تا به حال سابقه نداشته آمریکا را درنوردیده است، طوفان ایرما در فلوریدا و طوفان هاروی در هوستون که دومین فاجعه مخرب طبیعی در تاریخ ایالات متحده به شمار می‌رود باعث شدند 15 هزار نفر نیروی نظامی در وضعیت استقرار و آماده باش قرار بگیرند. استاوریدیس می‌گوید اثرات آب و هوایی مانند افزایش سطح دریا، خشکسالی و کم شدن منابع آبی می‌تواند کشورها را بی‎ثبات کند و منجر به درگیری‌های شدید و حتی جنگ‌های تمام عیار شود. چنین بی‌ثباتی‌هایی می‌تواند تروریسم و افراط‌گرایی را ترویج کند و ایالات متحده را به سمت درگیری سوق دهد. همچنین بالا آمدن آب دریا می‌تواند زیرساخت‎های امنیتی آمریکا از جمله پایگاه‌های نظامی را در معرض تهدید قرار دهد. به عنوان نمونه طوفان فلورانس میلیاردها دلار خسارت به کمپ لژیون، مرکز تفنگداران دریایی در سواحل شرقی این کشور وارد کرد. همچنین سطوح دچار آتش سوزی در آمریکا از 5 میلیون هکتار در سال 2008 به بیش از 8 میلیون هکتار در سال 2018 رسیده است. 

گرمایش زمین همچنین باعث فشار بر سلامت و سیستم‌های بهداشتی می‌شود. در سال 2018 حدود 220 میلیون نفر از مردم جهان در معرض امواج شدید گرمایی قرار داشته‌اند. 

همانطور که عنوان شد جمهوری اسلامی ایران یکی از کشورهایی است که از تغییرات اقلیمی به شدت متضرر شده و باید به این موضوع به‌عنوان یک تهدید جدی نگاه کند. بسیاری از سازمان‌های جهانی، سیلی که در بهار 98 در کشور به راه افتاد را مصداقی از اثرات تغییر اقلیم می‌دانند. در سیل اخیر سه دوره بارندگی شدید پی‌درپی، موجب طغیان ۱۴۰ رودخانه کشور شد و از دوازده حوزه آبخیز رودهای ایران، سیلاب‌های گوناگون در ۷ حوزه مشاهده شد (دریای کاسپین، خلیج فارس-دریای عمان، دریاچه  ارومیه، اردستان-یزد-کرمان، صحرای قره قروم ، هامون، و دریاچه نمک).  

در اثر این طغیان‌ها، ۷۸ نفر از هموطنان ما کشته شده و  بیش از ۲۰۰۰ شهر و روستای ایران  آسیب دیده است. در این اتفاقات ۲۶ استان از ۳۱ استان ایران تحت تاثیر رخداد سیل قرار گرفت. حدود ۱۶.۶ میلیون نفر به‌طور غیرمستقیم و حدود ۲.۵ میلیون نفر به طور مستقیم از سیلاب‌های مختلف آسیب دیدند. 

بر اثر این سیل حدود ۱۰۰ هزار میلیارد تومان به کشور خسارت وارد شد که حدود ۲۳ هزار میلیارد تومان از این خسارت‌ها مربوط به خسارت‌های وارده به بخش کشاورزی کشور بوده است.  این سیلاب‌ها و خسارت هنگفت ناشی از آن که تاکنون و بعد از گذشت 9 ماه گزارش جامع آن منتشر نشده است نشان می‌دهد که کشور ما از جمله مستعدترین نقاط جهان در رابطه با مخاطرات محیطی است و تغییرات اقلیمی تهدیدی جدی علیه کشور به شمار می‌رود که باید در خصوص آن به شکل جدی‌تری تدبیر کرد. باید به خرابی‌های ناشی از سیل، هزینه‌های فرصت، تحرک جمعیتی ناشی از بی خانمانی و از دست رفتن معیشت و اتفاقاتی که ممکن است تکرار شوند با نگاه دیگری نگریست.