به گزارش پایداری ملی، بنابر تعاریف ارائه شده، پدافند غیرعامل مجموعه‌ای از اقدامات غیرمسلحانه است كه موجب افزايش بازدارندگي، كاهش آسیب‌پذيری، تداوم فعالیت‌های ضروری، ارتقاء پايداری ملي و تسهیل مديريت بحران در مقابل تهديدات و اقدامات نظامي دشمن مي‌گردد و به مجموعة اقدام‌ها و تدابیری اطلاق می‌شود که مدیریت بحران را تسهیل می‌کند و آثار مخاطره‌های طبیعی و انسانی را با بحران‌سنجی و ارزیابی پتانسیل‌های مخاطره آفرینی هر محدوده، مد نظر قرار می‌دهد و با توجه به نوع بحران یا بحران‌های تهدیدکننده، در هر محدوده برنامه‌ریزی می‌کند.
بعبارتی دیگر پدافند غیرعامل به معني ارزيابي آسیب‌پذيری‌ها و تهديدهای احتمالي و برنامه‌ريزی برای حذف اين موارد است و باید در اجرای طرح‌های اقتصادی، اجتماعي و توسعه‌ای كشور، مورد توجه ويژه قرار گیرد. ارزش محیط را كشف كند و در فرآیند آمايش سرزمیني برای توسعه دیدگاه پدافند غیرعامل اجرا شود.
از سویی دیگر تعاریف مختلفی در مورد توسعه پایدار مطرح شده ولی در تعریفی جامع این طور بیان شده که توسعه پایدار را می‌توان مديريت روابط سيستم‌هاي انساني و اكوسيستم‌ها به‌منظور استفاده پايدار از منابع در جهت تأمين رفاه حال و آينده انسان‌ها و اكوسيستم‌ها تعریف کرد.شرط رسیدن به توسعه پايدار توجه و اجرای این موارد است که اساس فرایند توسعه پایدار هستند:
· 1-تجدید نظر در روابط انسان با محیط اکولوژیک، تحت تاثیر توان تکنولوژی
· 2-تغییر نگاه تخصصی و عمومی به اکوسیستم‌ها، از منظر کمی و کیفی در برنامه های توسعه
· 3-ایجاد تساوی در نگاه بین نسلها، فرای زمان و جنسیت و مختصات جغرافیایی در فرایند توسعه
· 4-نزدیکی دیدگاه توسعه نگر و معتقد به پایداری در پدیده رشد توسعه
· 5-پدید آوردن همسویی و اتفاق نظر در جهت توسعه پایدار با افزایش مشارکت در تصمیم گیری
· 6- تمرکز بر انسان محوری فرایندهای توسعه
· 7- تنظیم راهبردهای جامع با تاکید بر راهکارهای کوتاه مدت میان‌مدت و بلندمدت با در نظر گرفتن تکمیل چرخه‌ای تصمیمات در برنامه‌ریزی
· 8-نگاه جامع‌نگر در ترکیب اهداف مختلف اجتماعي، اقتصادي، زيست محيطي و سياسي که منجر به پایداری درونی و بیرونی یک سیستم توسعه شود.
· 9- شروع فعالیت از وضع موجود و استفاده از ظرفیت‌های حاضر در ابتدای فرایند توسعه
· 10-تلاش برای ایجاد تعادل و توانایی نگهداری وضعیت موجود در برابر فشارها و شوک‌های خارج از سیستم با تمرکز بر منعطف بودن
· 11- تغییر نگرش در بهره‌برداری از منابع موجود با توجه به تجدید‌پذیری و هزینه‌های آلودگی و نسل‌های آتی
· 12- تثبیت نگاه بین‌المللی تصمیم‌گیری منطقه‌ای و عملکرد بومی و محلی در فرایند توسعه
برخی از اصول و معیارهای پدافند غیرعامل نیز استتار، اختفاء، پوشش، فریب، تفرقه و پراکندگی ( انتخاب عرصه‌هاي ایمن در جغرافیاي کشور، تعیین مقیاس بهینۀ استقرار جمعیت و فعالیت در فضا، مدیریت بحران دفاعی در صحنه‌ها، پراکندگی در توزیع عملکردها، متناسب با تهدیدات و جغرافیا، انتخاب مقیاس بهینه از پراکندگی) و توجیه اقتصادي پروژه، مکان‌یابی و استقرار عملکردها، مقاوم‌سازي و پایداري استحکامات و ایمن‌سازي سازه‌هاي حیاتی، ایجاد سازه‌هاي دو منظوره و گاه چند منظوره و اعلام خبر است که در صورت در نظر گرفتن این موارد می‌توان به اهداف پدافند غیرعامل رسید.
در تعریفی جدید توسعه پايدار سيستم تلفيق‌كننده اهداف اجتماعي، اقتصادي و زيست محيطي و اهداف سياسي بیان شده است و برای آن چهار بعد اجتماعي، اقتصادي و زيست محيطي وسیاسی قائل شده‌اند كه از طريق اين چهار بعد با چهار محيط اجتماعي، اقتصادي و طبيعي ( زيست محيطي يا اكولوژيكي ) و محیط سیاسی در ارتباط است .
از طرفی توجه به خصوصیات فرهنگی یک جامعه درک بهتری از مفاهیم به ما می‌دهد و گاهی استفاده از این ظرفیت‌های فرهنگی برای پیشبرد اهداف در یک جامعه بسیار راهگشاست. استفاده از مفاهیم دینی برای توجه بیشتر جامعه به توسعه پایدار از آن جمله است.
پژوهش‌های انجام شده در این زمینه تاکید دارد که مطابق جهان‌بینی اسلامی جهان هدفمند بوده و نعمت‌های خداوند در این جهان وسیله ای برای رسیدن به کمال مطلوبیست که برایش در نظر گرفته شده است و جامعه‌ای زمینه‌ساز توسعه پایدار است که افراد در آن ضمن اعتقاد به عالم آخرت به ارزشمندی دنیا نیز معتقد بوده و رستگاری آخرت خود را در این دنیا جستجو کرده و هیچگاه در صدد تخریب نعمت‌های خدادادی برنیامده و آنها را در انحصار خود نمی‌گیرد.
با مروری بر مطالعات اخیر صورت گرفته و تحلیل رابطه توسعه پایدار و پدافند غیرعامل می‌توان اینطور جمع‌بندی کرد که مهمترين چالش‌هاي توسعه پايدار و مواردی که در پدافند غیرعامل باید مد نظر قرار گیرند عبارتند از :
1- تبیین توسعه پایدار و رشد پايدار
دیدگاه پدافند غیرعامل باید این موضوع را تبیین کند که توسعه پایدار الزاما به معنی رشد پایدار نیست، زیرا در فرایند رشد اقتصادی جامعه باید به این نکته توجه داشت که رشد فقط به يك بعد از توسعه توجه دارد. البته اين يك واقعيت است كه رشد اقتصادي از طريق افزايش ثروت كل جامعه، توانايي كشور را براي كاهش فقر و حل ساير مسائل اجتماعي افزايش می‌دهد، اما مرور گذشته نشان مي‌دهد كه رشد اقتصادي موجب پيشرفت متوازن در همه ابعاد توسعه نشده است.
توجیه مردم دراین مورد به این معنی است که آنها با پیوست پدافند غیرعامل یک طرح توسعه‌ای و دلایل اجرا یا عدم اجرا یا نحوه اجرای آن به نحوی آشنا شوند که منجر به همراهی افکار عمومی درباره آن شود.
2- چالش نزدیکی به محدوه‌های مرزی بحران در حوزه‌هاي مختلف
- بحران افزايش جمعيت و مصرف منابع
دیدگاه پدافند غیرعامل می‌تواند رابطه‌ای منطقی بین رشد جمعیت و میزان منابع موجود و حد مجاز برداشت از آن منابع ارائه کند که چه در حال حاضر و چه در آینده کشور مجاز است از منابع استفاده کند. همچنین رصد سیاست‌های جمعیتی و رسیدن به راهکارهای موثر بلندمدت که در طی دوره‌های زمانی و تغییر دولت‌ها دچار تغییر نشود موجب ثبات در مسیر توسعه پایدار می‌گردد.
از طرفی پیگیری فرایندهای دستیابی به منابع تجدیدپذیر و راهکارهای استفاده کمتر از منابع داخلی برای رفع نیازها و دستیابی به راهکارهای عملی کاهش مصرف می‌تواند از اقدامات پدافند غیرعامل باشد.
- بحران فقر
دیدگاه پدافند غیرعامل باید برنامه‌ای ارائه کند که جهت توسعه در راستای فقرزدایی در جامعه قرار گیرد. تطابق آمایش سرزمین در برخورداری از منابع کشور با اصول پدافند غیرعامل می تواند از اولویتها باشد.
- بحران تهي‌شدن منابع
از آنجایی که منطقا منابع کشور تنها محدود به یک نسل نیست و آیندگان نیز در منابع موجود دارای حق هستند، دیدگاه پدافند غیرعامل باید تعیین محدوده‌های مجاز در بهره‌برداری منابع توسعه فرایندهای جایگزین و تجدید پذیر را توصیه کند و در اولویت قرار دهد.
- بحران گسترش آلودگي
یکی از مهمترین چالش‌های توسعه پایدار آلودگی محیط زیست در هر سه بعد آب هوا و خاک است و بدون شک یکی از مواردی که پدافند غیرعامل در زمینه توسعه پایدار باید مد نظر قرار دهد توجه به روند ایجاد آلودگی، برنامه ها کنترل و محدوده های مجاز برای تاثیر در نسل‌های آتی است.
- بحران روند تغييرات جهاني آب و هوا
یکی از شروط و موارد اساسی در رسیدن به توسعه پایدار داشتن نگاه بین‌المللی تصمیم‌گیری منطقه‌ای و عملکرد بومی و محلی در فرایند توسعه است. تغییرات آب و هوایی در تمام دنیا حاصل عملکرد همه انسانهاست. بنابراین توجه به کاهش اثرات توسعه در فرایند تغییرات آب و هوایی از طرف تمام کشورها بدیهی به نظر می‌رسد. موضوعی که حتما در دیدگاه پدافند غیرعامل در توسعه و استقرار صنایع گسترش شهرها و میزان استفاده از منایع طبیعی و گسترش تکنولوژی‌های جایگزین باید مدنظر قرار گیرد. توصیه به گسترش فن‌آوری‌های نو و تجدیدپذیر مانند زمینه انرژیهای نو تجدیدپذیر و فناوری هسته‌ای از آن جمله است.
- بحران میزان بدهی
بالارفتن میزان بدهی باعث تغییر جهت سرمایه‌گذاری به محیط‌های کم ریسک‌تر خواهد شد، موضوعی که در پدافند غیرعامل نباید مغفول بماند رصد فرایندهای مالی در مسیر توسعه و تعیین محدوده های مجاز برای سطح بدهی می باشد.
- بحران بيماري‌هاي خطرناك
ارزشمندترین سرمایه در حوزه پدافند غیرعامل نیروی انسانی است که از آن به عنوان یکی از مؤلفه‌های قدرت یاد می‌شود .مصون‌سازی در برابر تهدیدات مختلف احتمالی و کاهش آسیب سرمایه انسانی از مهمترین اهداف پدافند غیرعامل است و همه اقدامات پدافند غیرعامل به نوعی متمرکز است برای این که از مردم در برابر تهدیدات و حوادث صیانت و حفظ شود.
عملکرد پدافند غیرعامل باید موجب ارتقای آستانه مقاومت و مصونیت بدن آنان دربرابر تهدید بیماری‌ها و پیشگیری از امراض گردیده و بازدهی و بهره‌وری افراد جامعه را افزایش دهد.بخشی دیگر در زمینه توجه پدافند غیرعامل به بیماری‌های خطرناک در مسیر توسعه پایدار لزوم نگاه ویژه به بیماری‌ها درحوزه محیط طبیعی و تنوع زیستی است.همچنین بیماری‌هایی که در حوزه تولید و امنیت غذایی جامعه موثر هستند نیازمند اهتمام جدی از سوی پدافند غیرعامل می باشند.توسعه فناوری در زمینه مقابله با این تهدید مورد اشاره در برنامه‌ریزی توسعه توسط پدافند غیرعامل ضروریست.
- بحران عدم ثبات سیاسی در کشور
ثبات سیاسی مهمترین زمینه برای توسعه پایدار است و قطعا برنامه‌ریزی پدافند غیرعامل برای تثبیت مولفه‌های قدرت و توجه به محیط سیاسی در ایجاد ثبات سیاسی راهگشاست.
- بحران حاشيه‌اي شدن
افزایش سطح تکنولوژی و تثبیت نظام سیاسی در هر کشوری منجر به افزایش قدرت اقتصادی و دور شدن از حاشیه در اقتصاد جهانی است.
3- چالش ماهيت چندبعدي مسائل
بسیاری از مسائل در حوزه توسعه پایدار چندبعدی و چندبخشی و نیازمند راهکارهای سیستمی است.
4- عدم تمركز و جهاني شدن
همانطور که گفته شد یکی از شروط توسعه پایدار تثبیت نگاه بین‌المللی، تصمیم‌گیری منطقه‌ای و عملکرد بومی و محلی در فرایند توسعه است. عملکرد بومی نیازمند عدم تمرکز و در رابطه قرار گرفتن با کشورهای مختلف ملزم به جهانی شدن است. پدافند غیرعامل باید میزان و محدوده توجه به هر کدام را برای نقشه راه کشور در مسیر توسعه پایدار تعیین کند.
5- شعار شدن توسعه پايدار
موضوع حیاتی اينست كه تبديل شدن موضوع توسعه پايدار به موضوعی شعاری و نمایشی تهدید و چالشی جدی برای این حوزه است.زیرا در اینصورت دیگر تلاشی جدي براي تحقق اهداف تعیین شده در توسعه پایدار صورت نمی‌گیرد. پدافند غیرعامل باید فرایندهایی را در نظر بگیرد که امور اساسی در جهت توسعه پایدار در یک سیستم نظارتی مورد پایش قرار گیرد .
6- چالش سطح آگاهي ، تجربه عمومی و ظرفيت اجتماعی
در کشورهای کمتر توسعه‌یافته پایین بودن سطح آگاهی‌ها و تجربه عمومی و ظرفیت اجتماعی معضلی بزرگ در مسیر توسعه پایدار است.نقش پدافند غیرعامل در جهت آگاهی‌بخشی نسبت به مسیر توسعه ایجاد تمرین و تجربه عمومی برای شرایط خاص و برنامه‌ریزی برای بهبود شرایط برای استفاده از ظرفیت‌های اجتماعی در مسیر توسعه موقعیتی انکار ناپذیر است.
7- چالش دشواري تأمين نياز حاضر بدون کم کردن پتانسیل تامین نسل‌هاي آتی
بی تردید تامین نیازهای نسل فعلی بدون کاهش دادن سطح توان تامین برای آیندگان امری بسیار سخت است و پدافند غیرعامل با تعیین فرایندها و محدوده‌های مجاز باید این تعادل را برقرار و مسیر توسعه پایدار را هموارتر کند.
8- چالش ترکیب تصميم‌های متفاوت
يك مشكل عمده تلفيق موضوعات اهداف برنامه‌هاي كوتاه‌مدت، میان‌مدت، بلندمدت و همچنین سطوح محلی، منطقه‌ای و بين‌المللي و سطح نيازهاي نسل حاضر و نسل‌هاي بعدی است و پدافند غیرعامل باید با تدوین یک راهنمای کلی و ملی تمام راهکارها و محدوده‌های مجاز عملکرد را برای حوزه‌های مختلف مشخص و تبیین کند.
جمع‌بندی
در پایان می‌توان گفت در صورتی که پدافند غیرعامل در ارائه راهکار برای چالش‌های ذکر شده در مسیر توسعه پایدار عملکرد مناسبی داشته باشد،یقینا با تحقق همه این موارد، اهداف پدافند غیرعامل درحوزه مدیریتی کشور، افزایش سطح آمادگی ، صرفه‌جویی اقتصادی و ارتقای پایداری ملی محقق شده است. اصولا پدافند غیرعامل موظف است که با استفاده از جامعه نخبگان و تمامی ظرفیت‌های موجود و قابل دسترس، فرایندهایی فراتر از سطح کارشناسی موجود در نظام اجرایی کشور را ارائه نماید، موضوعات را از زوایایی دیگر بررسی کرده و ابعاد پنهان چالش‌ها و مشکلات پیش روی کشور را تجزیه و تحلیل کند.
روح‌الله باقری