ویژه‌نامه تحلیلی تبیینی عماد
۰۱ دی ۱۴۰۳ - ۱۷:۴۲
حذف نفت ایران از بازارهای جهانی، نخستین و مهمترین هدف آمریکا بعد از خروج از برجام بود. هدفی که برای آن ابزارهای متفاوتی را به کار گرفت و در میان این ابزارها، عربستان با دادن افسار خود به دست ترامپ، به یکی از پررنگ‌ترین گزینه‌ها برای رساندن آمریکا به هدف مذکور تبدیل شده است.
به گزارش پایداری ملی، نفت که همیشه در صحنه تعاملات سیاسی بازیگر نقش اصلی بوده است، این بار هم با خروج ترامپ از برجام و اعمال تحریم‌های مجدد علیه ایران دستاویزی برای آمریکا و عربستان شده تا با نقش‌های مورد پسند خود این بازیگر را حرکت دهند. در این یک سالی که از خروج آمریکا از برجام گذشته است، ترامپ سناریوهای مختلفی را برای حذف نفت ایران از بازارهای جهانی طراحی کرد که عربستان تقریباً در همه آنها نقش پررنگی داشته است.
آغاز خوش خدمتی عربستان به آمریکا
آمریکا پس از خروج از برجام اعلام کرد که قصد دارد میزان صادرات نفت ایران را به صفر برساند و به‌طور غیررسمی از عربستان سعودی و سایر تولیدکنندگان اوپک درخواست کرد تولیدشان را افزایش دهند اما به رقم مشخصی اشاره نکرد. استیون منوچین - وزیر خزانه‌داری آمریکا - هشتم ماه مه، همزمان با اعلام تصمیم دونالد ترامپ برای خروج از توافق هسته‌ای بین‌المللی با ایران و وضع مجدد تحریم‌ها علیه تهران، اظهار کرده بود که برخی از کشورها مایل هستند تولید نفتشان را برای جبران کاهش احتمالی عرضه به بازار جهانی افزایش دهند.
از سوی دیگر خالد فالح - وزیر صنعت، معدن و انرژی عربستان - در آن زمان گفت: در واکنش به احتمال کاهش حجم نفت خام ایرانی در بازارهای بین‌المللی پس از خروج رئیس جمهور آمریکا از توافق هسته‌ای ما آماده افزایش تولید نفت هستیم. ما با بزرگترین تولیدکنندگان در داخل و خارج اوپک و با بزرگترین مصرف‌کنندگان همکاری خواهیم کرد تا کمبودها را به پایین‌ترین حد برسانیم.
البته عربستان برای افزایش تولید خود تنظیم بازار نفت را بهانه می‌کردند اما در باطن به دنبال جامه عمل پوشاندن به خواسته‌های آمریکا بودند. درواقع ترامپ قصد داشت نفت ایران را از بازار جهانی حذف کند و برای این‌که متهم به از بین بردن تعادل در بازار جهانی نشود و قیمت‌ها افزایش پیدا نکند از همراهان خود در اوپک خواست تولید خود را افزایش دهند.
درخواستی که عربستان با پشت پا زدن به تعهد ۶۰ ساله اوپک به آن پاسخ گفت و حتی توهین آمریکا به این کشور نیز مانعی برای خوش خدمتی آنها به آمریکایی‌ها نشد. اواسط مهرماه سال گذشته و پیش از شروع تحریم‌های نفتی آمریکا علیه ایران بود که رئیس‌جمهوری آمریکا در اظهارنظری درباره متحد نزدیک کشورش گفت، به پادشاه عربستان هشدار داده است که بدون پشتیبانی ارتش آمریکا "دو هفته" هم در قدرت دوام نمی‌آورد.
ترامپ در جمع حامیانش در ایالت میسی‌سیپی تاکید کرده بود: ما از عربستان سعودی محافظت می‌کنیم. شاید شما بگویید که آنها ثروتمندند و من عاشق پادشاه، ملک سلمان هستم. اما گفتم "پادشاه، ما از شما حفاظت می‌کنیم. شما بدون ما دو هفته هم دوام نخواهید آورد. باید هزینه‌های ارتش خودتان را بپردازید."
به رغم این سخنان تند و تیز، دولت ترامپ رابطه نزدیکی با عربستان دارد و آن را خاک‌ریزی علیه ایران در این منطقه می‌داند. به طوری‌که طرف سعودی نه تنها شأن خود را در برابر تحقیر آمریکا حفظ نکرد بلکه با چراغ سبز نشان دادن به خواسته‌های آمریکا در اوپک نشان داد حتی در حد حفظ ظاهر در جهان هم رفتار دیپلماتیک ندارد.
در عین حال محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، اظهار کرد که کشورش به وعده خود به واشنگتن برای جبران عرضه از دست رفته نفت ایران به دلیل تحریم‌های آمریکا، عمل کرده است. ولیعهد عربستان سعودی در مصاحبه با بلومبرگ گفته بود: درخواستی که آمریکا از عربستان سعودی و سایر کشورهای عضو اوپک داشت این بود که تضمین کنند عرضه کمتر از سوی ایران جبران می‌شود و این اتفاق افتاد. اگر اشتباه نکنم صادرات نفت ایران به میزان ۷۰۰ هزار بشکه در روز کاهش یافته و عربستان سعودی و کشورهای اوپک و غیر اوپک ۱.۵ میلیون بشکه در روز به تولید نفت خود اضافه کرده‌اند، بنابراین ما حداکثر دو بشکه در برابر هر بشکه نفتی که اخیراً صادرات آن از سوی ایران کاهش یافته، نفت صادر می‌کنیم. بنابراین ما کار خود را انجام داده‌ایم و حتی بیشتر عمل کرده‌ایم.
تولید نفت عربستان رکورد زد
آمریکا با این‌که از پشتوانه بزرگترین عضو اوپک برای حذف نفت ایران برخوردار بود، به دلیل افزایش بی سابقه قیمت نفت نتوانست به هدف حذف کامل نفت ایران از بازارهای جهانی نائل شود و دو روز مانده به آغاز تحریم‌های نفتی به هشت مشتری نفت ایران به مدت شش ماه معافیت داد. معافیتی که در ازای آن از کشورها خواست تا میزان واردات نفت از ایران را طی شش ماه کاهش دهند.
در همین بازه زمانی بود که تولید عربستان روز به روز افزایش یافت و به رقم بی سابقه ۱۱.۳ میلیون بشکه در روز رسید. اواخر پاییز سال ۱۳۹۷ بود که آمار "ابتکار مبادله اطلاعات بین سازمان‌ها" (JODI)، نشان داد صادرات اکتبر عربستان سعودی ۲۶۸ هزار بشکه در روز بالاتر از سپتامبر و بالاترین میزان از ژانویه سال ۲۰۱۷ بوده است.
سایه حمایت نفتی عربستان بر سر آمریکا
تقویم حاکی از آن است که روزشمار پایان مهلت معافیت آمریکا به مشتریان ایران آغاز شده است و به نظر می‌رسد کاخ سفید این بار هم زیر سایه حمایت عربستان ایران را تهدید کرده است که معافیت‌های نفتی را تمدید نخواهد کرد. در بیانیه‌ای که کاخ سفید هفته گذشته منتشر کرد آمده است: "دونالد ترامپ تصمیم گرفته است که معافیت‌های نفتی را که در اوایل ماه مهر منقضی می‌شود را تمدید نکند. این تصمیم برای به صفر رساندن صادرات نفت ایران اتخاذ شده است تا نظام جمهوری اسلامی اصلی‌ترین منبع درآمدش را از دست دهد.
ایالات متحده آمریکا به همراه عربستان سعودی و امارات متحده عربی، سه تولید کننده بزرگ انرژی و هم چنین دوستان و شرکایمان متعهد شده‌ایم که بازار جهانی نفت را تأمین کنیم. ما توافق کرده‌ایم که اقداماتی به موقع را اتخاذ کنیم تا در صورت حذف نفت ایران از بازار، تقاضای جهانی برآورده شود.
دولت ترامپ و متحدانمان مصمم هستند تا کمپین فشار حداکثری علیه ایران را حفظ کنند و گسترش دهند تا فعالیت‌های بی‌ثبات‌کننده این کشور علیه آمریکا، شرکا و متحدانمان و صلح خاورمیانه پایان یابد. تصمیم رئیس‌جمهور ترامپ برای خاتمه دادن به تمامی معافیت‌های نفتی ایران به ورود نام سپاه پاسداران به گروه‌های ترویستی آمریکا برمی‌گردد و نشانگر تعهد ایالات متحده برای براندازی شبکه ترور ایران و تغییر رفتارهای خصمانه این کشور است. ما قدردان حمایت دوستان و شرکایمان در این زمینه هستیم."
پس از این بیانیه وزیر انرژی عربستان سعودی، خالد الفالح، گفت پس از پایان معافیت‌های آمریکا برای واردکنندگان نفت ایران، نیازی به افزایش فوری تولید نفت نیست. اما او اضافه کرد که در صورتی که مشتریان نفت بیش‌تری لازم داشته باشند، عربستان به نیاز آنها پاسخ خواهد داد. ما تمایل داریم در محدوده تولید داوطلبانه خود باقی بمانیم. ریاض به مشتریان خود پاسخ‌گو خواهد بود، به‌ویژه آنهایی که در حال استفاده از معافیت برای وارد کردن نفت از ایران بودند و حالا این معافیت آنها کنسل شده است.
بررسی وضعیت نفتی عربستان
عربستان در حالی ادعای جبران خلأ نفت ایران را دارد که برخی کارشناسان بر این باورند عربستان نمی‌تواند خلأ نفت ایران را جبران کند. به گفته آنان عربستان همیشه مدعی ظرفیت مازاد بوده است و با این ادعا در برخی مواقع بازار را تحت فشار قرار می‌دهد. این در حالی است که عربستان مایل به افزایش قیمت نفت نیست. باید این مسئله را در نظر داشت که طی ماه‌های گذشته عربستان برای همکاری با آمریکا و با هدف جبران خلأ نفت ایران در بازار در حداکثر توان خود تولید کرد و در نهایت تولید خود را به بهانه تعهد کاهش تولید اپک کاهش داد.
با این حال شواهد حاکی از آن است که ظرفیت تولید نفت در عربستان بیشتر از ۱۰ میلیون بشکه نیست زیرا با این‌که آنها روی مسئله افزایش ضریب بازیافت کار کرده‌اند اما عمر میادین آنها بالاست. البته در آن سوی ماجرا کارشناسانی هستند که اعتقاد دارند عربستان می‌تواند خلأ نفت ایران را جبران کند. در این راستا، مرتضی بهروزی فر - کارشناس حوزه انرژی گفت: به غیر از این نمی‌توان از عربستان انتظار داشت. عربستان رقیب و به نوعی دشمن ایران در منطقه و به دنبال وارد کردن ضربه حداکثری به ایران است و چه راهی بهتر از حذف درآمد نفتی ایران؟
وی افزود: قبل از تحریم‌ها میزان صادرات نفت ایران حدود ۲.۵ میلیون بشکه بود که در حال حال حاضر به حدود ۱.۲ میلیون بشکه رسیده است. به عبارت دیگر به راحتی خلأ نفت ایران را جبران کرده‌اند. این روند ادامه خواهد داشت مگر آنکه در بازار اتفاق خاصی رخ دهد.
این در حالی است که بیژن زنگنه، وزیر نفت کشورمان نیز گفته است عربستان و امارات درباره ظرفیت‌های نفتی خود بزرگ‌نمایی می‌کنند. در حالی که عربستان حمایت همه جانبه خود از آمریکا برای حذف نفت ایران را اعلام کرده است باید منتظر ماند و دید آیا این ابر قدرت نفتی می‌تواند پای قول خود به آمریکا بماند یا خیر.
آغاز خوش خدمتی عربستان به آمریکا
آمریکا پس از خروج از برجام اعلام کرد که قصد دارد میزان صادرات نفت ایران را به صفر برساند و به‌طور غیررسمی از عربستان سعودی و سایر تولیدکنندگان اوپک درخواست کرد تولیدشان را افزایش دهند اما به رقم مشخصی اشاره نکرد. استیون منوچین - وزیر خزانه‌داری آمریکا - هشتم ماه مه، همزمان با اعلام تصمیم دونالد ترامپ برای خروج از توافق هسته‌ای بین‌المللی با ایران و وضع مجدد تحریم‌ها علیه تهران، اظهار کرده بود که برخی از کشورها مایل هستند تولید نفتشان را برای جبران کاهش احتمالی عرضه به بازار جهانی افزایش دهند.
از سوی دیگر خالد فالح - وزیر صنعت، معدن و انرژی عربستان - در آن زمان گفت: در واکنش به احتمال کاهش حجم نفت خام ایرانی در بازارهای بین‌المللی پس از خروج رئیس جمهور آمریکا از توافق هسته‌ای ما آماده افزایش تولید نفت هستیم. ما با بزرگترین تولیدکنندگان در داخل و خارج اوپک و با بزرگترین مصرف‌کنندگان همکاری خواهیم کرد تا کمبودها را به پایین‌ترین حد برسانیم.
البته عربستان برای افزایش تولید خود تنظیم بازار نفت را بهانه می‌کردند اما در باطن به دنبال جامه عمل پوشاندن به خواسته‌های آمریکا بودند. درواقع ترامپ قصد داشت نفت ایران را از بازار جهانی حذف کند و برای این‌که متهم به از بین بردن تعادل در بازار جهانی نشود و قیمت‌ها افزایش پیدا نکند از همراهان خود در اوپک خواست تولید خود را افزایش دهند.
درخواستی که عربستان با پشت پا زدن به تعهد ۶۰ ساله اوپک به آن پاسخ گفت و حتی توهین آمریکا به این کشور نیز مانعی برای خوش خدمتی آنها به آمریکایی‌ها نشد. اواسط مهرماه سال گذشته و پیش از شروع تحریم‌های نفتی آمریکا علیه ایران بود که رئیس‌جمهوری آمریکا در اظهارنظری درباره متحد نزدیک کشورش گفت، به پادشاه عربستان هشدار داده است که بدون پشتیبانی ارتش آمریکا "دو هفته" هم در قدرت دوام نمی‌آورد.
ترامپ در جمع حامیانش در ایالت میسی‌سیپی تاکید کرده بود: ما از عربستان سعودی محافظت می‌کنیم. شاید شما بگویید که آنها ثروتمندند و من عاشق پادشاه، ملک سلمان هستم. اما گفتم "پادشاه، ما از شما حفاظت می‌کنیم. شما بدون ما دو هفته هم دوام نخواهید آورد. باید هزینه‌های ارتش خودتان را بپردازید."
به رغم این سخنان تند و تیز، دولت ترامپ رابطه نزدیکی با عربستان دارد و آن را خاک‌ریزی علیه ایران در این منطقه می‌داند. به طوری‌که طرف سعودی نه تنها شأن خود را در برابر تحقیر آمریکا حفظ نکرد بلکه با چراغ سبز نشان دادن به خواسته‌های آمریکا در اوپک نشان داد حتی در حد حفظ ظاهر در جهان هم رفتار دیپلماتیک ندارد.
در عین حال محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، اظهار کرد که کشورش به وعده خود به واشنگتن برای جبران عرضه از دست رفته نفت ایران به دلیل تحریم‌های آمریکا، عمل کرده است. ولیعهد عربستان سعودی در مصاحبه با بلومبرگ گفته بود: درخواستی که آمریکا از عربستان سعودی و سایر کشورهای عضو اوپک داشت این بود که تضمین کنند عرضه کمتر از سوی ایران جبران می‌شود و این اتفاق افتاد. اگر اشتباه نکنم صادرات نفت ایران به میزان ۷۰۰ هزار بشکه در روز کاهش یافته و عربستان سعودی و کشورهای اوپک و غیر اوپک ۱.۵ میلیون بشکه در روز به تولید نفت خود اضافه کرده‌اند، بنابراین ما حداکثر دو بشکه در برابر هر بشکه نفتی که اخیراً صادرات آن از سوی ایران کاهش یافته، نفت صادر می‌کنیم. بنابراین ما کار خود را انجام داده‌ایم و حتی بیشتر عمل کرده‌ایم.
تولید نفت عربستان رکورد زد
آمریکا با این‌که از پشتوانه بزرگترین عضو اوپک برای حذف نفت ایران برخوردار بود، به دلیل افزایش بی سابقه قیمت نفت نتوانست به هدف حذف کامل نفت ایران از بازارهای جهانی نائل شود و دو روز مانده به آغاز تحریم‌های نفتی به هشت مشتری نفت ایران به مدت شش ماه معافیت داد. معافیتی که در ازای آن از کشورها خواست تا میزان واردات نفت از ایران را طی شش ماه کاهش دهند.
در همین بازه زمانی بود که تولید عربستان روز به روز افزایش یافت و به رقم بی سابقه ۱۱.۳ میلیون بشکه در روز رسید. اواخر پاییز سال ۱۳۹۷ بود که آمار "ابتکار مبادله اطلاعات بین سازمان‌ها" (JODI)، نشان داد صادرات اکتبر عربستان سعودی ۲۶۸ هزار بشکه در روز بالاتر از سپتامبر و بالاترین میزان از ژانویه سال ۲۰۱۷ بوده است.
سایه حمایت نفتی عربستان بر سر آمریکا
تقویم حاکی از آن است که روزشمار پایان مهلت معافیت آمریکا به مشتریان ایران آغاز شده است و به نظر می‌رسد کاخ سفید این بار هم زیر سایه حمایت عربستان ایران را تهدید کرده است که معافیت‌های نفتی را تمدید نخواهد کرد. در بیانیه‌ای که کاخ سفید هفته گذشته منتشر کرد آمده است: "دونالد ترامپ تصمیم گرفته است که معافیت‌های نفتی را که در اوایل ماه مهر منقضی می‌شود را تمدید نکند. این تصمیم برای به صفر رساندن صادرات نفت ایران اتخاذ شده است تا نظام جمهوری اسلامی اصلی‌ترین منبع درآمدش را از دست دهد.
ایالات متحده آمریکا به همراه عربستان سعودی و امارات متحده عربی، سه تولید کننده بزرگ انرژی و هم چنین دوستان و شرکایمان متعهد شده‌ایم که بازار جهانی نفت را تأمین کنیم. ما توافق کرده‌ایم که اقداماتی به موقع را اتخاذ کنیم تا در صورت حذف نفت ایران از بازار، تقاضای جهانی برآورده شود.
دولت ترامپ و متحدانمان مصمم هستند تا کمپین فشار حداکثری علیه ایران را حفظ کنند و گسترش دهند تا فعالیت‌های بی‌ثبات‌کننده این کشور علیه آمریکا، شرکا و متحدانمان و صلح خاورمیانه پایان یابد. تصمیم رئیس‌جمهور ترامپ برای خاتمه دادن به تمامی معافیت‌های نفتی ایران به ورود نام سپاه پاسداران به گروه‌های ترویستی آمریکا برمی‌گردد و نشانگر تعهد ایالات متحده برای براندازی شبکه ترور ایران و تغییر رفتارهای خصمانه این کشور است. ما قدردان حمایت دوستان و شرکایمان در این زمینه هستیم."
پس از این بیانیه وزیر انرژی عربستان سعودی، خالد الفالح، گفت پس از پایان معافیت‌های آمریکا برای واردکنندگان نفت ایران، نیازی به افزایش فوری تولید نفت نیست. اما او اضافه کرد که در صورتی که مشتریان نفت بیش‌تری لازم داشته باشند، عربستان به نیاز آنها پاسخ خواهد داد. ما تمایل داریم در محدوده تولید داوطلبانه خود باقی بمانیم. ریاض به مشتریان خود پاسخ‌گو خواهد بود، به‌ویژه آنهایی که در حال استفاده از معافیت برای وارد کردن نفت از ایران بودند و حالا این معافیت آنها کنسل شده است.
بررسی وضعیت نفتی عربستان
عربستان در حالی ادعای جبران خلأ نفت ایران را دارد که برخی کارشناسان بر این باورند عربستان نمی‌تواند خلأ نفت ایران را جبران کند. به گفته آنان عربستان همیشه مدعی ظرفیت مازاد بوده است و با این ادعا در برخی مواقع بازار را تحت فشار قرار می‌دهد. این در حالی است که عربستان مایل به افزایش قیمت نفت نیست. باید این مسئله را در نظر داشت که طی ماه‌های گذشته عربستان برای همکاری با آمریکا و با هدف جبران خلأ نفت ایران در بازار در حداکثر توان خود تولید کرد و در نهایت تولید خود را به بهانه تعهد کاهش تولید اپک کاهش داد.
با این حال شواهد حاکی از آن است که ظرفیت تولید نفت در عربستان بیشتر از ۱۰ میلیون بشکه نیست زیرا با این‌که آنها روی مسئله افزایش ضریب بازیافت کار کرده‌اند اما عمر میادین آنها بالاست. البته در آن سوی ماجرا کارشناسانی هستند که اعتقاد دارند عربستان می‌تواند خلأ نفت ایران را جبران کند. در این راستا، مرتضی بهروزی فر - کارشناس حوزه انرژی گفت: به غیر از این نمی‌توان از عربستان انتظار داشت. عربستان رقیب و به نوعی دشمن ایران در منطقه و به دنبال وارد کردن ضربه حداکثری به ایران است و چه راهی بهتر از حذف درآمد نفتی ایران؟
وی افزود: قبل از تحریم‌ها میزان صادرات نفت ایران حدود ۲.۵ میلیون بشکه بود که در حال حال حاضر به حدود ۱.۲ میلیون بشکه رسیده است. به عبارت دیگر به راحتی خلأ نفت ایران را جبران کرده‌اند. این روند ادامه خواهد داشت مگر آنکه در بازار اتفاق خاصی رخ دهد.
این در حالی است که بیژن زنگنه، وزیر نفت کشورمان نیز گفته است عربستان و امارات درباره ظرفیت‌های نفتی خود بزرگ‌نمایی می‌کنند. در حالی که عربستان حمایت همه جانبه خود از آمریکا برای حذف نفت ایران را اعلام کرده است باید منتظر ماند و دید آیا این ابر قدرت نفتی می‌تواند پای قول خود به آمریکا بماند یا خیر.
مهمترین راهکار نهادینه سازی الزامات و ضوابط پدافند غیرعامل در دستگاه‌های اجرایی را چه می دانید؟!