تشریح وضعیت کشور در زمینه ایمنی پرتوهای پزشکی/پروژه‌های مشترک با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای ارتقای ایمنی پرتوگیری پزشکی

به گزارش پایداری ملی، دکتر محمدرضا دیوبند با بیان اینکه در مجموع از نظر وضعیت حفاظت پرتویی شرایط خوبی داریم، گفت: متوسط پرتوگیری شغلی در زمینه پرتوشناسی تشخیصی و رادیولوژی حدود یک میلی سیورت در سال و در پزشکی هسته‌ای و رادیوتراپی میزان پرتوگیری شغلی ۳ میلی سیورت در سال است. همچنین در زمینه پرتوگیری پزشکی در رادیوگرافی دیجیتال، سی تی اسکن و رادیوتراپی، بر اساس اطلاعات سازمان انرژی اتمی، میزان پرتوگیری بیمار از استاندارد آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پایین‌تر است، ولی هنوز برای خود ما قانع‌کننده نیست.

وی با تشریح خلاصه‌ای از گرایش‌های مختلف رشته فیزیک پزشکی در دانشگاه‌های کشور، اظهار کرد: پرتودرمانی یا رادیوتراپی یکی از گرایش‌های فیزیک پزشکی است که با استفاده از خاصیت کشندگی پرتوها به منظور درمان تومورهای سرطانی استفاده می‌شود؛ پرتوشناسی تشخیصی یا تصویربرداری (کاربرد یک پدیده فیزیکی به منظور تشخیص و کسب اطلاعات از ساختار داخلی اندام‌ها بدون دخل تصرف در آنها) گرایش دیگری است که فیزیک پزشکی به آن می‌پردازد.

دکتر دیوبند با بیان اینکه این شاخه از علم فیزیک پزشکی به تصویربرداری مولکولی نیز پرداخته است، ادامه داد: تصویربرداری به دو شاخه استفاده از پرتوهای یونیزان و پرتوهای غیریونیزان تقسیم می‌شود؛ پرتوهای یونیزان پرتوهایی هستند که حداقل انرژی (معال ۱۲.۴ دهم الکترون ولت) را برای کندن یک الکترون دارا بوده مانند پرتوهای x ، گاما و بتا. پرتوهای غیریونیزان در مقابل آن انرژی را ندارند مانند پرتوهای "آر اف" دستگاه ام آر آی، دستگاه‌های اولتراسوند مانند سونوگرافی و دستگاه‌های high frequency که برای تصویربرداری استفاده می‌شوند.

عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، پزشکی هسته‌ای را گرایش دیگر فیزیک پزشکی عنوان کرد و گفت: در این شاخه از علم پزشکی یک رادیوداروی باز یعنی یک ماده رادیواکتیو مایع و یا گازی شکل وارد بدن شده و در اندام مورد نظر جذب می‌شود، این ماده از خود تابش بلندبرد گاما ساطع می‌کند که این مساله امکان تصویربرداری دقیق از اندام و بررسی عملکرد و فیزیولوژی اندام را فراهم می‌کند. در همین راستا برخی از توده‌های سرطانی نیز تحت مداوا و درمان قرار می‌گیرند.

دکتر دیوبند، رادیوبیولوژی و حفاظت در برابر اشعه را گرایش دیگر فیزیک پزشکی عنوان کرد و ادامه داد: در این روش آسیب پرتوهای یونیزان بر روی سلول‌ها و موجودات زنده بررسی شده و همچنین این گرایش مباحث حفاظتی و چگونگی بکارگیری ایمن منابع پرتو در شاخه‌های مختلف پزشکی، صنایع و تأسیسات هسته‌ای و همچنین بررسی‌های سیتوژنتیک بر روی مردم ناشی از پرتوگیری‌های طبیعی و مصنوعی را در بر می‌گیرد، به عبارت دیگر در این شاخه از علم پزشکی بکارگیری ایمن پرتوها با حفظ ارزش‌های تشخیصی و درمانی بررسی و مطالعه می‌شود.

دکتر دیوبند با بیان اینکه تصویربرداری دو گرایش عمده دارد، عنوان کرد: پرتوهای یونیزان فیلد خیلی بزرگی از پرتونگاری به منظور تصویربرداری از یک تک دندان تصویربرداری از کل دندان‌ها (او پی جی)، دستگاه‌های رادیولوژی ثابت، ماموگرافی، آنژیوگرافی و سی تی اسکن را در برمی‌گیرد که اساس کار آنها استفاده از پرتوهای X-RAY است. پرتوهای غیریونیزان نیز در پرتوشناسی سه کاربرد اصلی دارد؛ یکی دستگاه "ام. آر. ای" با استفاده از امواج " آر. اف" و میدان مغناطیسی؛ بعدی دستگاه سونوگرافی با استفاده از امواج اولتراسوند با فرکانس بالای ۲۰ هزار هرتز برای کاربردهای تشخیصی و در نهایت تصویربرداری "همدوسی اپتیکی یا OCT" یعنی استفاده از پرتوهای نوری هم فرکانس و هم طول موج که اغلب در لیزرها کاربرد دارند.

این عضو هیأت علمی گروه مهندسی و فیزیک پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در ادامه با اشاره به فعالیت مؤثر این گروه آموزشی در بخش رادیوتراپی، عنوان کرد: در گروه فیزیک پزشکی از فیزیک و معادلات حاکم برآن به منظور تشخیص و درمان در مسائل پزشکی استفاده می‌شود که شاخه‌ای از پرتودرمانی است.

وی با اشاره به فعالیت اعضای هیأت علمی گروه فیزیک پزشکی در بخش بالینی، گفت: همکاران ما به عنوان فیزیسیست، کار طراحی درمان را در زمینه درمان تومورها و انواع سرطان با همکاری و همفکری کادر درمان بخش‌های مذکور به عهده دارند، به عبارت دیگر پس از تعیین حجم تومور و دوز مورد نیاز توسط پزشک، فیزیسیست‌ها تعیین می‌کنند که این مقدار دوز در چند جلسه و از چه مسیرهایی به موضع مشخص شده تابانده شود، در نهایت این محاسبات برای اجرا در اختیار کارشناس رادیوتراپی قرار می‌گیرد.

دکتر دیوبند، "شبیه‌سازی درمان" برای اطمینان از صحت روش درمانی را فعالیت بعدی این گروه عنوان کرد و ادامه داد: در شبیه‌سازی معمولاً شرایط اصلی درمان آماده شده و با دستگاه X-RAY تمام حرکات دستگاه رادیوتراپی با انرژی و دوز در حد سی‌.تی برای چکاپ درمان انجام می‌شود.

وی دزیمتری را از دیگر فعالیت‌های فیزیسیست‌ها در بخش بالینی عنوان کرد و گفت: دزیمتری با هدف اطمینان از کیفیت خروجی دستگاه‌های اشعه ایکس و پرتو درمانی انجام می‌شود. اگر پرتودرمانی به درستی انجام نشود، هم بیماری مجدداً عود می‌کند و هم علاوه بر بافتهای سرطانی، بافتهای سالم نیز آسیب می‌بینند، در این میان فیزیسیست‌ها با دزیمتری و محاسبه و تعیین مقدار دوز مناسب، از کیفیت خروجی دستگاه‌ها اطمینان حاصل می‌کنند.

دکتر دیوبند با اشاره به سایر وظایف یک فیزیسیست در بخش بالینی، عنوان کرد: فیزیسیست به عنوان مسؤول فیزیک بهداشت مراکز درمانی، نقش حفاظت از بیمار و پرتوکار در برابر اشعه را نیز برعهده دارد. البته این نقش حفاظتی تا حدی اعمال می‌شود که تصویر صحیح و قابل فهمی برای کمک به تشخیص پزشک در زمان تصویربرداری تهیه شده و همچنین درمان مؤثری اعمال شود.

وی خاطرنشان کرد: یکی دیگر از نقش‌های فیزیک پزشکی در مراکز درمانی و تشخیصی، طراحی و محاسبه حفاظ لازم به منظور احداث و راه‌اندازی مراکز پرتودرمانی، پزشکی هسته‌ای و پرتوشناسی تشخیصی در سطح کشور است. علاوه بر وظایف مشروحه، انجام برنامه کنترل کیفیت و اطمینان از کیفیت تشخیص و درمان و انجام آزمون‌های پذیرش بر روی تجهیزات مورد استفاده در تشخیص و درمان با پرتوها و انجام آزمون‌های دوره‌ای به منظور اطمینان از عملکرد صحیح تجهیزات پرتوده و پرتوزا از مسئولیت‌های فیزیسیست است.

این عضو هیأت علمی دانشگاه در بخش دیگری از این گفت‌وگو با اشاره به ایمنی و وضعیت تجهیزات و دستگاه‌های تصویربرداری در کشور، عنوان کرد: در بحث تشخیص و تصویربرداری وضعیت خوبی داریم و علیرغم تحریم‌ها، دستگاه‌هایی با برندهای روز دنیا در داخل کشور استفاده می‌شود.

وی با اشاره به ارتقای بسیاری از دستگاه‌های تصویربرداری در کشور، عنوان کرد: در حال حاضر بسیاری از دستگاه‌های تصویربرداری به سمت دیجیتال رادیوگرافی حرکت کرده‌اند که همین مساله می‌تواند دوز بیمار را تا ۲۵ درصد کم کند. در این روش حتی اگر اپراتور در تعیین شرایط دستگاه اشتباه کند و شرایطی فراهم کند که احتمال تحمیل دوز بالا به بیمار وجود داشته باشد، دستگاه هوشمند بوده و متوجه شده و شرایط را تغییر می‌دهد. البته در مقابل اگر کیفیت تصویر برای تشخیص مناسب نباشد، دستگاه به صورت هوشمند دوز موجود را برای تهیه تصویر استاندارد و باکیفیت افزایش می‌دهد.

دکتر دیوبند همچنین به بحث غربالگری سرطان پستان اشاره کرد و گفت: بحث غربالگری در بسیاری از کشورها به صورت قانون درآمده است، یعنی خانم‌های بالای ۴۰ سال هر ۲ سال و بالای ۵۰ سال هر سال باید نسبت به غربالگری اقدام کنند، ولی این مساله در کشور ما هنوز قانون نیست. البته قبل از اینکه این مساله قانونی شود، باید مراکزی با عملکرد و خروجی درست و ایمن تصویربرداری مشخص و معرفی شوند.

وی در ادامه با اشاره به مساله ایمنی پرتو در مراکز پرتودرمانی و تشخیصی، عنوان کرد: مساله پرتوگیری در مراکز را می‌توان به ۳ دسته تقسیم کرد؛ دسته اول پرتوگیری شغلی و مربوط به افرادی است که به واسطه شغل خود درگیر فعالیت‌های پرتویی هستند، این افراد آموزش دیده و تحت کنترل هستند.

وی اظهار کرد: وضعیت پرتوگیری شغلی در کشور مطلوب بوده و از متوسط جهانی بسیار پایین‌تر و در حد یک میلی سیورت در سال برای پرتوشناسی تشخیصی و در پرتودرمانی و پزشکی هسته‌ای نیز کمتر از ۳ میلی سیورت در سال است و این نشان‌دهنده آن است که مقررات، امکانات و طراحی‌های ساختمانی مراکز در جهت کنترل پرتوگیری شغلی بر اساس استانداردهای معتبر انجام می‌شود، اگرچه ممکن است در برخی مراکز اصول ایمنی به درستی رعایت نشود.

دکتر دیوبند با اشاره به پرتوگیری پزشکی به عنوان بخش دوم مبحث ایمنی پرتوگیری، عنوان کرد: پرتوگیری پزشکی به معنای پرتوگیری بیمار به منظور یکی از فرآیندهای تشخیص و درمان محسوب می‌شود و نیاز هست که مراکز کاربرد پرتوها به این امر مهم توجه بیشتری معطوف دارند.

وی در این رابطه به پروژه‌های مشترک ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اشاره کرد و گفت: ایران در زمینه کنترل پرتوگیری پزشکی برای بیمار چندین پروژه مشترک با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دارد که یکی از دستاوردهای آن اجباری کردن کنترل کیفیت دستگاه‌های تصویربرداری است. به عبارت دیگر همه سیستم‌ها و دستگاه‌ها باید سالانه یک بار توسط نفر سومی چک و کنترل نظارتی شود.

دکتر دیوبند با اشاره به نوع سوم پرتوگیری یعنی پرتوگیری مردم، اظهار کرد: پرتوگیری مردم به معنای تحت تابش اشعه بودن مردمی است که در اطراف تأسیسات و مراکز پرتویی زندگی می‌کنند. البته این مراکز توسط بازرسین وزارت بهداشت و انرژی اتمی کنترل شده و کلیه اصول در طراحی و ساخت و ساز آنها رعایت شده و کشور ما در این زمینه وضعیت خوبی دارد.

وی با بیان اینکه این طرح به کنترل ایمنی دستگاه‌ها و همچنین پرتوگیری پزشکی کمک زیادی می‌کند، عنوان کرد: البته در بحث ایمنی پرتوگیری پزشکی کارهای بیشتری می‌توان انجام داد. به عنوان نمونه پزشکان عمومی باید در زمینه اصول تشخیصی و تجویز به موقع تصویربرداری، MRI یا سی تی اسکن و غیره آموزش ببینند تا در مواقع غیرضروری آنها را تجویز نکنند.

دکتر دیوبند با تاکید بر ضرورت برگزاری دوره یا سرفصل "آموزش‌های پزشکی در زمینه بکارگیری روش‌های پرتویی در تشخیص (توجیه‌پذیری آزمون‌های پرتوی) " برای دانشجویان و پزشکان عمومی، اظهار کرد: می‌توان برای کاهش عوارض احتمالی پرتوهای پزشکی در بیماران، دوره‌ها و سرفصل‌های آموزشی مشخصی در رابطه با حفاظت‌های پرتویی و تصویربرداری طراحی و در دوره پزشکی عمومی ارائه کرد. طی این دوره می‌توان اطلاعات مربوط به دستگاه‌ها، پرتوها و عوارض آن برای بیمار و متعاقباً برای جامعه را به دانشجو منتقل کرد تا تجویز آزمون‌های تشخیصی با توجیه‌پذیری همراه شود.

وی با بیان اینکه دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در این رابطه پیشقدم شده است، گفت: این دانشگاه برای دانشجویان دوره پزشکی عمومی درس یک و نیم واحدی "فیزیک اشعه" را طراحی و اجرا می‌کند و بسیار مفید خواهد بود اگر تدابیری اندیشیده شود تا برای کلیه دانشجویان پزشکی و دندانپزشکی در سراسر دانشگاه‌ها اجرا شود.

استاد گروه مهندسی و فیزیک پزشکی در ادامه هماهنگی میان وزارت بهداشت، انجمن‌های علمی پزشکی و بیمه را راهکار مفید و مثمرثمر بعدی عنوان کرد و گفت: به عنوان نمونه در بخش دندانپزشکی، پزشک برای دریافت حق بیمه باید از قبل و بعد از خدمات دندانپزشکی مانند پرکردن، عصب‌کشی و غیره عکس تهیه کند، درحالی‌که با اعتماد به پزشک و درنظرگرفتن سایر راهکارهای نظارتی می‌توان دوز بیمار را تا ۳۰ درصد کم کرد. این درحالی است که هم‌اکنون سالانه چیزی حدود ۲۲ میلیون کلیشه رادیوگرافی دندان داریم که اگرچه دوز هرکدام به تنهایی پایین است، اما با ضرب در این تعداد، ریسک بزرگی از سرطان ایجاد می‌شود.

وی با اشاره به یک نمونه دیگر در این رابطه، اظهار کرد: در بدو استخدام، گرفتن تصویر از سینه افراد یک امر اجباری است، در حالی‌که می‌توان در ابتدا با معاینه افراد تنها از افراد مشکوک بخواهیم تا این تصویربرداری را انجام دهند، این مساله می‌تواند دوز دریافتی افراد را تا حد زیادی کاهش دهد.

دکتر دیوبند در بخش پایانی گفت‌وگو ضمن اشاره به جایگاه رشته مهندسی و فیزیک پزشکی در دانشگاه‌ها، گفت: شایسته است که در زمینه رشته‌های علوم پایه و مهندسی توجه بیشتری به عمل آید تا بتوان تحقیقات و پژوهش‌های کاربردی‌تر و موثرتری در این حوزه از علوم پزشکی انجام داد.