علی رغم این که تمام مناطق شیعه‌نشین در سال ۱۹۹۱ از کنترل ارتش عراق خارج شده بود، تصمیم نیروهای ائتلاف برای دادن اجازه پرواز به بالگردهای میل-۲۴ عراقی صحنه را به نفع دولت صدام تغییر داد و به کشتار بزرگ شیعیان منجر شد.
جالب آنکه در سال ۲۰۱۴ و زمانی که داعش در عرض چند ساعت موصل، یکی از بزرگترین شهرهای عراق را به تصرف درآورد، اتفاق مشابهی در حال وقوع بود. در حالی که تلاش‌های پیاپی دولت عراق برای به دست آوردن حمایت هوایی از نیروهای ائتلاف در آستانه ورود نیروهای داعش به دروازه‌های بغداد با شکست روبه رو شده بود، ورود جدی ایران برای کمک به همسایه غربی خود همه چیز را تغییر داد. حالا بعد از گذشت نزدیک به ۵ سال نه تنها خبری از داعش نیست، بلکه موقعیت دولت مرکزی عراق به رهبری شیعیان مستحکم‌تر از قبل شده است.
از ویرانی دروازه شرقی تا محور مقاومت
عراق در منظومه فکری صدام حسین دروازه شرقی دنیای عرب محسوب می‌شد که باید در مقابل نفوذ ایران مقاومت می‌کرد. «وفیق السامرایی» مدیر میز ایران در سازمان اطلاعات ارتش عراق در جنگ هشت ساله رژیم بعثی علیه ایران در کتاب خود به نام ویرانه دروازه شرقی به خوبی به نقد و بررسی این راهبرد می‌پردازد.
حالا و پس از شکست داعش در نبردی چند ساله، عراق به بخشی از محوری تبدیل شده است که از آن به عنوان محور مقاومت نام می‌برند. محوری که به جای این که همچون نظریه هلال شیعه مبتنی بر انگیزه‌های مذهبی باشد، ماهیتی استقلال طلبانه در مقابل دخالت‌های دنیای غرب در سرنوشت کشورهای مسلمان دارد.
پیش به سوی تجارت ۲۰ میلیارد دلاری
سفر حسن روحانی رییس‌جمهور ایران به عراق دقیقاً تأکیدی بر این همکاری راهبردی است. البته در سال‌های گذشته نیز پیوندهای قوی بین تهران و بغداد در مسائل امنیتی موفقیت‌های چشم گیری را به ارمغان آورده است، اما به نظر می‌رسد این همکاری باید به صورت جدی به سایر حوزه‌ها نیز تسری پیدا کند.
اقتصاد از جمله مهمترین مواردی است که در سفر اخیر روحانی به عراق مد نظر مقامات دو کشور قرار گرفت. شکی نیست که ایران از موقعیتی یگانه برای توسعه روابط اقتصادی با عراق برخوردار است.
دو کشور بیش از ۱۰۰۰ کیلومتر مرز مشترک با یکدیگر دارند که با ساختارهای قومی یکسان در دو طرف به هم پیوند خورده است. به عنوان مثال استان‌های کردنشین ایران دقیقاً هم مرز با کردستان عراق قرار دارند که به دلیل همین اشتراک قومی و زبانی می‌توانند به عنوان هاب تجاری استان‌های کردنشین شمال عراق در منطقه ایفای نقش کنند.
همچنین اغلب استان‌های جنوبی ایران هم مرز با عراق عرب زبان و شیعه هستند و همین مسئله برقراری ارتباط دو جانبه را در این منطقه را سهل‌تر می‌کند.
در کنار این بر خلاف استان‌های غربی و شمال عراق همچون الانبار و موصل که محل نبردهای خونین با نیروهای داعش بود، امنیت در استان‌های شرقی عراق و هم مرز با ایران حفظ تاکنون شده است.
تمام این موارد سبب شده تا ایران سهم به نسبت خوبی را در تجارت کالاها و مواد اولیه در عراق به دست آورد به خصوص آن که در زمان اربعین حسینی نزدیک به دو میلیون زائر ایرانی نیز عازم کربلا می‌شوند.
با این حال نگاهی به داده‌های اقتصادی نشان می‌دهد که سهم ایران در بازارهای عراق به خصوص رشد آن در سال‌های اخیر با توانمندی‌های بالقوه دو طرف قابل مقایسه نیست.
این مسئله دقیقاً از مواردی است که در سفر اخیر روحانی به عراق مورد توجه قرار گرفت. پیش از سفر روحانی به عراقی نیز سمینارهای متعددی در این باره بین مقامات ایرانی و عراقی برگزار شد تا راه‌های گسترش روابط مورد بررسی قرار بگیرد.
واقعیت آن است که ایران در بازار عراق با رقبای جدی منطقه و بین‌المللی روبه رو است. ترکیه یکی از کشورهایی است که به شدت در حال بازاریابی و توسعه محصولات غذایی خود در بازار عراق است.
البته حضور ترکیه در بازار این کشور منحصر به سال‌های اخیر نیست و حتی در زمان صدام حسین نیز این کشور از جمله تأمین کنندگان اصلی بازار عراق محسوب می‌شده است. با این حال ایران بنا به دلایلی که گفته شد ایران از توانمندی بهتری نسبت به ترکیه برای صدور کالا به عراق برخوردار است.
چین و امارات نیز از جمله رقبای دیگر به خصوص در حوزه کالاهای با دوام به منطقه عراق محسوب می‌شوند.
در چنین شرایطی و در دیدارهای مختلف تجار ایرانی و عراقی که طی سفر روحانی به عراق صورت گرفت، راه‌های گسترش تجارت کالا بین دو طرف مورد بررسی قرار گرفت. ایرج مسجدی سفیر ایران در عراق طی سمیناری اقتصادی که در بغداد برگزار شد از هدف‌گیری ۲۰ میلیارد دلاری در حجم تجارت بین دو کشور سخن گفت.
این عدد اگرچه در ابتدای امر کمی دور از دسترس به نظر می‌رسد، اما با توجه به ورود عراق به فاز بازسازی پس از نبردهای تروریستی و بازگشت امنیت به شهرهای این کشور کاملاً قابل دسترس است.
حذف هزینه روادید برای ورود مسافران ایرانی به بغداد از جمله اقدامات مهم دیگری بود که در سفر روحانی به عراق حاصل شد و می‌تواند نقش یک کاتالیزور را برای سهولت رفت و آمد اتباع دو طرف را ایفا کند.
آمریکا نگران دور خوردن تحریم‌ها
یکی از انگیزه‌های اصلی روحانی در سفر به عراق ظرفیت‌های این کشور در کمک به دور زدن تحریم‌های یکجانبه آمریکا علیه ایران است.
تهران در صدد است همان‌گونه که در تحریم‌های قبلی از ترکیه برای رفع نیازهای مالی خود کمک گرفت، از عراق نیز کمک مشابهی دریافت کند. واقعیت این است که به دلیل روابط مویرگی ایران و عراق در حوزه تجارت کالا و همچنین تبادل ارز، تحریم‌های متداول وزارت خزانه داری آمریکا نمی‌تواند چندان در این مسیر اختلال ایجاد کند.
تأکید چند باره مایک پمپئو وزیر خارجه آمریکا بر ضرورت سخت‌گیری مقامات عراقی در خصوص جابجایی ارز به شیوه چمدانی از مرزهای دو کشور بازتابی از همین نگرانی است.
ایران می‌تواند بسیاری از کالاهای مورد نیاز خود را که در شرایط تحریمی به دلیل محدودیت مالی و بیمه‌ای نمی‌تواند به سرعت تأمین کند در قالب صادرات مجدد از بازار عراق وارد کند. دقیقاً همان نقشی که زمانی امارات متحده عربی برای ایران ایفا می‌کرد.
بسیاری معتقدند که بندر نفتی بصره در جنوب عراق که ثروتمندترین شهر این کشور نیز محسوب می‌شود، کاملاً قابلیت این را دارد که به یک دوبی جدید در منطقه تبدیل شود. ایران نیز می‌تواند همان نقشی که برای رونق دوبی در دهه هشتاد میلادی ایفا کرد، برای بصره بازی کند.
سفر چندی پیش رییس بانک مرکزی ایران به عراق و امضای یک تفاهم نامه جدی در خصوص همکاری‌های بانکی نشان جایگاهی است که نظام بانکی عراق برای ایران دارد و در کنار این عراق روابط گسترده ارزی با دنیا از طریق نظام تبادل تهاتری یا همان صرافی‌ها به خصوص با اروپای شرقی دارد که به شدت به کار ایران می‌آید.
یکی از اهداف از پیش اعلام نشده روحانی در سفر به عراق گسترش همین روابط است که به طور حتم در دیدارهای مقامات دو کشور مورد بررسی قرار گرفته و صد البته آمریکایی‌ها نیز به دنبال متوقف کردن آن در هر سطحی هستند.
ایران و عراق ستون‌های هاب آینده تبادل انرژی منطقه
گسترش همکاری‌ها در حوزه انرژی نیز از جمله حوزه‌های مورد بحث برای گسترش همکاری‌ها بین دو طرف در سفر روحانی به عراق بود. ایران هم اکنون نقش یک تأمین کننده مهم در حوزه برق و گاز را برای عراق ایفا می‌کند.
همین نیازمندی بود که سبب شد دونالد ترامپ در دور اول بازگشت تحریم‌ها با دادن معافیت به عراق برای واردات انرژی از ایران موافقت کند. البته برخی از کشورهای منطقه‌ای با حمایت آمریکا در صدد تضعیف موقعیت ایران در عراق هستند.
به عنوان مثال عربستان سعودی تلاش می‌کند تا با صادرات برق به عراق جایگاه ایران را در این حوزه را تضعیف کند. نکته مهم اینجاست که سفر روحانی به عراق در حقیقت می تواند نقطه آغازی برای همکاری گسترده‌تر دو کشور در بازار انرژی منطقه باشد.
عراق کشوری است که دارای سه میدان گازی است که طی ۵ سال آینده وارد فاز تولید خواهند شد. اگرچه ورود این سه میدان می‌تواند در وهله اول عراق را از واردات گاز بی نیاز کند، اما با توجه به رشد گسترده مصرف برق در عراق باز هم این کشور ظرف چند سال نیازمند واردات گاز خواهد شد.
در کنار این برخی از کشورهای همسایه عراق همچون کویت و اردن به شدت نیازمند انرژی هستند و عراق می‌تواند با ادامه واردات گاز از ایران نه تنها اشتهای صنعت برق خود را برای گاز مرتفع کند، بلکه زمینه را برای تبدیل شدن خود به یک هاب صدور گاز در منطقه را فراهم کند.
سناریوی مشابهی که می‌تواند در حوزه برق نیز تکرار شود و نقش بسیار مهمی در تأمین امنیت و ثبات منطقه ایفا کند. این راه اگرچه به نظر بسیار طولانی می‌رسد، اما سفر اخیر رییس جمهور کشورمان به عراق نقطه‌ای طلایی برای آغاز آن به عراق خواهد شد.
آغازی بر بزرگترین پروژه‌های همکاری اقتصادی در منطقه
یازده سال پیش زمانی که محمود احمدی نژاد در اسفند ماه سال ۸۶ به عراق سفر کرد، عراق هنوز در اشغال آمریکا بود.
حالا و در زمان روحانی این نیروهای عراقی هستند که با کمک ایران در حال تأمین امنیت بغداد هستند.
به همین ترتیب و شاید در سفر آینده رییس جمهور ایران به عراق نیز بتوان انتظار افتتاح ابر پروژه‌های اقتصادی بین دو کشور را داشت. این راه اگرچه طولانی است اما آینده‌ای است که به هیچ عنوان از دستان ملت‌های دو کشور دور نیست.