پیش از انقلاب اسلامی، ایران هیچ دانشمند برتر جهانی نداشته است، اما در سال ۱۳۹۵ (۲۰۱۶) طبق اعلام پایگاه معتبر بین‌المللی وب آو ساینس، ایران دارای ۲۰۸ دانشمند برتر است که در میان یک درصد دانشمندان برتر دنیا قرار دارند.
ایران از نظر فارغ التحصیلان STEM شامل چهار حوزه «علوم دانشی، فناوری، مهندسی، ریاضی» در جایگاه پنجم جهان قرار دارد، ایران از کشوری فاقد افتخارات و فاقد نوآوری در قبل انقلاب در حوزه فنی و مهندسی به سومین کشور در تربیت مهندس در سال ۲۰۱۸ دست یافته است.
ایران هشتمین کشور دنیا در پرتاب ماهواره است، پنجمین کشور در نانو در سال ۲۰۱۶، چهاردهمین کشور در علوم و فیزیکی هسته‌ای در سال ۲۰۱۶، پنجمین کشور در مهندسی شیمی و مهندسی انرژی برحسب شاخص تولید مقالات در اسکوپوس در ۲۰۱۵، نهمین کشور در مهندسی عمران و مهندسی اقیانوس برحسب شاخص تولید مقالات در اسکوپوس در ۲۰۱۵، یازدهمین کشور در مهندسی هوافضا برحسب شاخص تولید مقالات در اسکوپوس در ۲۰۱۵، دوازدهمین کشور در مهندسی صنایع برحسب شاخص تولید مقالات در اسکوپوس در ۲۰۱۵ است.
صنعت هواپیمایی ایران در رتبه دهم در بین ۱۴۷ کشور جهان است، همچنین در جمع ۱۱ کشور دارای فناوری پرتاب ماهواره قرار دارد و جزء ۱۳ کشور دارنده چرخه کامل سوخت هسته‌ای است که اکتشاف اورانیوم، استخراج، تولید کیک زرد و تبدیل آن به گاز UF۶ در حوزه تولید سوخت و مجتمع‌های سوخت در آن صورت می‌گیرد و جزء ۱۴ کشوری است که توانایی غنیسازی اورانیوم را دارند.
ایران رتبه دوم در زمینه پیشرفته‌ترین کشورها در حوزه سلول‌های بنیادین را دارا است و از نظر تولیدات زیست فناوری در رتبه ۱۳ جهان و اول منطقه در سال ۲۰۱۷، قرار دارد.
پیشرفت ایران اسلامی بخصوص در عرصه علم و فناوری در طول چهار دهه پس از انقلاب بر کسی پوشیده نیست و قطعا در این میان وزرای علوم جمهوری اسلامی به عنوان متولی اصلی علم و فناوری در حمایت از محققان نقش موثری ایفا کرده‌اند.
در این زمینه با منصور غلامی وزیر علوم، تحقیقات و فناوری به گفت‌وگو نشستیم:
دستاوردهای انقلاب اسلامی در زمینه علمی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
غلامی: ما در راستای توجه به علم و توسعه دانش در دنیا صاحب رتبه هستیم، به طوریکه در حال حاضر از نظر تولیدات علمی در رتبه شانزدهم قرار داریم.البته در آمار سال ۲۰۱۹ رتبه بهتری هم کسب خواهیم کرد.
در زمینه تولید علم در منطقه مقام نخست را داریم و از نظر سرعت نسبی رشد علمی رتبه اول را در دنیا داریم (سرعت نسبی یعنی مقایسه پیشرفت از یک مرحله به مرحله دیگر) که این‌ها دستاوردهای تلاش مراکز علمی و پژوهشی ما در چهل سال گذشته است.
اید بتوانیم بگوییم هر چقدر می‌گذریم شتاب بیشتری در حوزه توسعه علمی و دستاوردهای علوم جدید و دستاوردهای فناوری و کاربرد فناوری‌ها داشته‌ایم و قطعا در سال‌های آینده این شتاب به سمت تولید فناوری‌های بیشتر و به کار بست محصولات علمی می‌رود.
ما با وجود عدم امکانات نسبت به سایر کشورها از نظر جایگاه علمی در بین کشورهای صاحب نام قرار داریم و این مسأله را خودمان نمی‌گوییم، ارزیابی‌های بین‌المللی از سوی نهادهای بین المللی صورت می‌گیرد؛ قطعا واقعیت‌هایی است که آن اندازه روشن است که مجبور به اعترافش هستند.
رشد علمی کشور خوشبختانه همچنان رو به بالاست، ما در چند سال اخیر مسیر رو به رشدی هم از نظر تولیدات علمی و هم جایگاه کشور در منطقه و دنیا داشتیم؛ این‌ها نشان‌دهنده حضور دانشمندان ما در میادین علمی دنیاست و اینکه مجامع علمی دنیا مقالات اساتید ما را می‌پذیرند و به این مقالات اعتماد دارند.
چشم‌انداز ما در این حوزه چیست؟
غلامی: هر چه می‌گذرد شتاب بیشتری در حوزه توسعه علمی و فناوری داریم و قطعا در سال‌های آینده این شتاب به سمت تولید فناوری بیشتر و مقالات کاربردی‌تری از سوی پژوهشگران‌مان ارائه می‌شود.
وزارت علوم چه برنامه‌ای برای این اهداف دارد؟
غلامی: وزارت علوم توسعه پارک‌های علم و فناوری را در نظر دارد، در تمام استان‌ها یک پارک علم و فناوری داریم که این پارک‌ها مراکز رشد را ایجاد کرده‌اند و پارک‌ها و مراکز رشد برای حمایت از ایده‌های جدید و فناوری‌هاست که کاربردی کردن آن‌ها به توسعه اقتصاد و اشتغال هم منجر می‌شود.
ما در حوزه‌های پژوهشی و مقطع تحصیلات تکمیلی به هدایت و حمایت از نیروهای توانمند انسانی کشور می‌پردازیم و در بخش‌های تبدیل علوم به فناوری نیز توسعه پارک‌های علم و فناوری را داریم.
آئین نامه ارتقای اعضای هیات علمی نیز در راستای افزایش اثرگذاری تحقیقات کاربردی و پایان نامه‌های کاربردی، اصلاح شده است و داخل همان آیین نامه این بخش را قرار دادیم و امتیازات آیتم‌های مختلف را بالا بردیم که تشویقی برای محققان و اساتید باشد.
موارد اصلاحیه این آئین‌نامه تا پایان امسال از سوی دانشگاه‌ها تک تک در هیات امنا تصویب و از ابتدای ۹۸ قطعا اجرایی می‌شود.
نکته دیگر اینکه در بحث رویکرد به حل مسائل و مشکلات داخلی برنامه‌های جدی داریم، در راستای سیاست‌گذاری و تشویق به سمت تحقیقات کاربردی حرکت کردیم و امیدواریم در سال‌های پیش رو به طور جدی بتوانیم به نتایجی که مدنظرمان هست و به موفقیت کشور منجر می‌شود، برسیم.
ما به سمت تحقق دانشگاه کار آفرین پیش می‌رویم که دانش را به ثروت و اشتغال تبدیل کند و امروز شرکت‌های دانش بنیان متعددی شکل گرفته، ما ۴۳ پارک علم و فناوری داریم که حامی ایده ها و فناوری های جدید هستند. نزدیک ۶ هزار شرکت دانش بنیان داریم که ۱۲۰۰ تای آن‌ها در نزدیکی دانشگاه‌ها فعالیت می‌کنند. پایان‌نامه‌های دکتری ما هم باید حتما کاربردی بوده و دارای نوآوری باشد. ما به سمت کاربردی کردن طرح‌ها و تبدیل علم به ثروت می‌رویم و برای این موضوع برنامه‌ریزی کرده‌ایم تا به تدریج علم و فناوری را تقاضا محور کنیم.
البته اگر مشتری پای کار نداشته باشیم کارها نیمه کاره می ماند یا احساس ضرورت جدی آن ایجاد نمی شود.
در این مورد بیشتر توضیح دهید؟
غلامی: محققان کاری را انجام می‌دهند و در انتظار مشتری برای طرح‌شان هستند، اگر مشتری پای کار نباشد ممکن است بگویند حالا بماند تا ببینیم طرح به چه درد می‌خورد ولی اگر تقاضا پای کار باشد حتما با انگیزه بسیار تا پایان پای کار پیش می‌روند.
البته حمایت‌های خاص از پژوهش‌های کاربردی در برنامه‌ها وجود دارد و بودجه‌هایی هم در این زمینه تخصیص داده شده که امیدواریم به تصویب مجلس نیز برسد.
روند حمایتی از محققان ایرانی برای پیشرفت کشور چگونه است؟
غلامی: صندوق هایی هم برای حمایت از محققان ایجاد شده است که محققان می‌توانند مسیر حمایتی را طی کنند.
البته حمایت‌ها باید بیشتر از این باشد اما محدودیت هایی وجود دارد که گاهی ممکن است مسؤولان را هم برخلاف میل‌شان در انجام حمایت‌ها محدود کند اما در حد توان از جوانان حمایت می شود و برای باز کردن مسیرها تلاش می‌کنیم.
وزارت علوم و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری برای حمایت‌ها برنامه‌ریزی‌هایی دارند که محققان می‌توانند استفاده کنند.
ما در وزارت علوم همچنین تلاش کردیم که رابطه دانشگاه‌ها را با دولت گسترش دهیم، در دانشگاه‌های بزرگ کشور خوشه‌های علمی تشکیل داده ایم.
خوشه‌های علمی چیست؟
غلامی: کارشناسانی در قالب خوشه‌های علمی در بخش‌های تخصصی مختلف به تحلیل و بررسی مسائل موردنیاز جامعه می‌پردازند و پس از تشخیص نیاز آن‌ها را به دستگاه‌های مرتبط منتقل می‌کنند و از این طریق ارتباط میان صنعت و دانشگاه هم توسعه می‌یابد و پروژه‌های بزرگ کشور به دانشگاهیان سپرده می‌شود.در این زمینه با نهادهایی تفاهم‌نامه امضا کردیم.
دلیل فاصله بین دانشگاه و صنعت را در چه می‌بینید؟
غلامی: شاید صنایع محدودیت‌های زیادی دارند برای اینکه بخواهند کارشان را با فناوری های جدید ادامه دارند. یک بخش این مشکل هم در دانشگاه‌هاست که به دلیل رویکردهای سنتی در حوزه آموزش برخی اساتید ما بیشتر به فکر آموزش صرف هستند تا اینکه به سمت صنعت بروند، بنابراین ما باید زمینه را باز کنیم که ارتباط با صنعت بیشتر شود.
با تحریم چه می‌کنید؟ آیا این اهداف با وجود تحریم هم قابل تحقق است؟
غلامی: محققان ما قادر به تأمین تجهیزات موردنیاز هستند، یکی از بخش هایی که برای رفع نیازهای داخلی بیشتر و سریع‌تر تلاش می‌کنیم، تجهیزات آزمایشگاهی است که شرکت های داخلی به خوبی این ها را تامین می کنند.
امسال در کنار نمایشگاه عرضه دستاوردهای پژوهش، فناوری و فن‌بازار بخشی هم برای تقاضای حل مساله از طرف بخش صنعتی جامعه برای دانشگاه‌ها ایجاد کرده بودیم یعنی غیردانشگاهی‌ها که نیازمند حل مساله هستند به نمایشگاه آمدند با دانشگاهیان گفت‌وگو و نیازهایشان را مطرح کردند و برای حل مساله به توافق رسیدند.
برخی محققان ایرانی اعلام می‌کنند که صادرات محصولات‌شان از فروش داخلی بیشتر است و دلیل این امر را عدم استقبال مردم از کالای داخل می‌دانند و می‌گویند بازار فروش در داخل برای محصول ایرانی مساعد و هموار نیست از این رو محققان نیز بیشتر به سمت صادرات گرایش دارند.
غلامی: معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در این زمینه برنامه‌ریزی دارد که اگر محصول دانش‌بنیانی ما را از واردات بی نیاز می کند یا حتی بخشی از واردات را تأمین می‌کند حتما حمایت شده و در توسعه بازار کار مشاوره بگیرد.
ما هم پیگیری می‌کنیم که این تولیدات در سیستم‌های حمایتی مورد توجه قرار بگیرند تا ارزان‌تر به دست مشتری برسد.