دکتر علوی نیا عضو هیئت اندیشه ورز بسیج مهندسین صنعتی :
با لطف خداوند اولین کتاب تخصصی در این حوزه در سال ۹۶ درکشور چاپ شد کتاب با حمایت وزارت نفت بالاخص بسیج وزارتخانه چاپ شد و با حضور آقای مهندس زنگنه وزیر محترم نفت و سردار جلالی رییس محترم پدافند غیر عامل کشور در مراسمی این کتاب رونمایی شد.
به گزارش پایداری ملی از خبرگزاری بسیج،
تحقیقات انجام شده توسط کشور‌های توسعه یافته نشان می‌دهد در چند
سال آینده شاهد انقلاب جدیدی در عرصه علم و فناوری خواهیم بود که میتواند
زندگی جوامع بشری را متحول کند، آن‌ها این انقلاب را اینترنت اشیا IoT نام
نهاده اند. در حال حاضر، تعریف دقیقی از اینترنت اشیا در داخل کشور وجود
ندارد، ولی باید گفت که ظاهرا آنچه که در حال به وقوع پیوستن است کاری به
این موضع ندارد که شما در موردش اطلاع دارید یا خیر و ملزم هستید در آینده
نه چندان دور همگام با آن حرکت کنید.
سید مهدی علوی‌نیا یکی از اساتید این حوزه است. وی دانش آموخته پسا دکتری مهندسی برق-کنترل از دانشگاه صنعتی امیرکبیر بوده و مولف اولین کتاب تخصصی دانشگاهی در حوزه اینترنت اشیا با عنوان "اینترنت اشیا در هوشمند سازی شبکه ها" است. به همین دلیل، با وی گفت‌وگو کردیم که در ادامه متن این گفت و گو را ملاحظه می‌کنید.
فارس: برای سوال اول لطفا بفرمایید اینترنت اشیا چیست؟ و چه کار بردی دارد؟
علوی نیا: قبل از اینکه ورود پیدا کنیم به بحث اینترنت اشیاء اگر اجازه دهید به تاریخچه زندگی بشر یک نگاه کلی بیاندازیم و ببینیم چه اتفاقات بزرگی در زندگی بشر رخ داده است. آنطور که مورخین علم نوشته‌اند سه انقلاب بزرگ در زندگی بشر رخ داده است؛ انقلاب اول حدود ۸ تا ۱۰ هزار سال قبل از میلاد بوده که همان انقلاب کشاورزی است.
بشر در پی این انقلاب یاد گرفت که چگونه کشاورزی کند و مواد غذایی خود را تأمین کند؛ زمین و تولیدات کشاورزی سرمایه‌های اصلی وی در این دوره بودند و با انقلاب کشاورزی و امکان تولید غذای بیشتر، رشد جمعیت نیز فزونی یافت. در این دوره فضای اطلاعاتی بسیار محدود و پراکنده بود. شیوه انتقال اطلاعات با صدای بلند مردان قوی و یا از طریق چاپار امکانپذیر می‌گردید.
انقلاب دومی که رخ داد انقلاب صنعتی بود که در اثر تولید ماشین بخار در سال ۱۷۶۹ میلادی توسط جیمز وات رخ داد و بشر توانست با استفاده از ماشین بخار، انرژی حرکتی را از انرژی گرمایی تولید کند با این انقلاب، تحولات شگرفی در کیفیت زندگی بشر با اختراع ماشین بخار، هواپیما، فناوری‌های الکتریکی و تولیدات فناورانه در علوم پزشکی، رخ داد. اما آلودگی‌های زیست‌محیطی و نابودی جنگل‌ها و آلودگی‌های آب و هوا نیز از مضرات این موج بودند. پست، تلگراف رادیو، تلویزیون، روزنامه مهمترین ابزار‌های انتقال اطلاعات این دوره بودند.
اما انقلاب سوم با اختراع ترانزیستور در حدود ۶۰-۷۰ سال قبل رخ داد، این انقلاب موجب شد تا بشر در یک فضایی با مختصات متفاوت تری زندگی کند با تولید نیمه هادی‌ها و به تبع آن فناوری ارتباطات و اطلاعات، نظام‌های ارزشی حاکم بر جوامع، الگو‌های رفتاری ملت‌های مختلف، تحت‌الشعاع قرار گرفت با ظهور اینترنت و شبکه‌های ارتباطی شیوه انتقال اطلاعات از رادیو و تلویزیون به ارتباطات رایانه‌ای، پست الکترونیکی و شبکه‌های اجتماعی توسعه پیدا نمود.
و، اما انقلاب چهارمی که در حال وقوع است انقلاب اینترنت اشیاء IoT است این انقلاب آنگونه که پیش‌بینی می‌شود تأثیراتش از سه انقلاب گذشته بیشتر است. زیرا این انقلاب همه ابعاد و شئون زندگی ما را متاثر خواهد کرد. اما اینترنت اشیاء چیست؟ ۲۰ تا ۳۰ سال قبل با ورود موبایل تحولی در ارتباطات حس کردیم و بعد که موبایل‌های هوشمند آمد تغییرات شگرفی در ارتباطات و زندگی مردم رخ داد، حالا قرار است همه اشیاء از قبیل: همین لباسی که تن می‌کنید، تجهیزات پزشکی و صنعتی به اینترنت متصل شود البته اینترنت اشیاء آن اینترنتی نیست که ما در ذهن مان داریم چرا که پروتکل‌ها و لایه‌های مدل اینترنت اشیاء بسیار متفاوت از این اینترنتی است که ما الان می‌شناسیم.
فارس: کمی بیشتر در موردش توضیح دهید که دقیقا چه اتفاقی در حال وقوع است؟
علوی نیا: ببینید در حال حاضر برای خرید لباسی که به تن می‌کنیم سه ویژگی در نظر می‌گیریم سایز، رنگ و جنس؛ اما یک ویژگی دیگر به لباس اضافه خواهد شد که با توجه به شرایط فیزیولوژیکی شما، لباس انتخاب خواهد شد مثلاً فردی که دیابت دارد باید تحت نظر باشد. این لباس میتواند به صورت هوشمندانه وضعیت جسمانی او را به یک مرکز پزشکی اطلاع دهد و آنجا سیستم هوشمندی وجود دارد و به وی اطلاع می‌دهد که مثلاً قند خونش بالا یا پایین آمده و باید این اقدامات را انجام دهد یا میتواند این اطلاعات را به پزشک معالج منتقل کند و بگوید این فرد از لحاظ قند خون مشکلاتی را پیدا کرده است.
یا لباس‌هایی تولید خواهند شد که می‌توانند در درمان و یا تسکین بیماری‌ها و تنش‌های روانی موثر باشند فرض کنید شما در یک روز کاری خیلی خسته شده اید و روز کاری پرالتهابی داشته اید این لباس‌ها می‌توانند این تنش‌های روانی را از روی سیگنال‌های پوست شما درک کنند و برای کاهش آن‌ها و به نوعی برای آرام بخشی، سیگنال‌های متناسبی را بر روی پوست شما ارسال کنند و روی مغز تأثیرگذار باشند و خستگی را کاهش دهد این لباس هوشمند میتواند با توجه به شرایط روحی و روانی و جسمی هر فرد تولید شود.
یا در مورد دیگر استفاده از لباس‌های هوشمند در زمان بارداری است که جنین باید تحت کنترل باشد و لباس هوشمند میتواند وضعیت جنین را کنترل کند و به مرکز درمانی ارسال میکند حالا این فقط در حوزه پزشکی است.
در حال حاضر هرچه قدر بودجه صرف بهداشت و درمان می‌شود باز کمبود اعتبار دیده می‌شود، اما فناوری اینترنت اشیا میتواند موجب کاهش شدید هزینه‌ها شود، زیرا مراجعات مکرر به مراکز درمانی جهت پایش و کنترل بیماری‌های که نیازمند مراقبت هستند کاسته می‌شود.
کاهش مراجعات موجب کاهش سرمایه گذاری اولیه در احداث مراکز درمانی و همچنین موجب کاهش هزینه کادر درمان و نگهداشت و بهره برداری مراکز درمانی خواهد شد. بدیهی است بهره گیری از فناوری‌های نوین در حوزه پزشکی، هزینه‌های چند هزار میلیاردی بیمه‌ها و دولت را کاهش خواهد داد و میتواند ارتقای ضریب سلامت و همچنین عدالت اجتماعی در حوزه بهداشت و درمان را به جامعه به ارمغان بیاورد.
فارس: در حوزه صنعتی، این فناوری چه کمکی میتواند انجام دهد؟
علوی نیا:، اما در حوزه صنعتی، الان یکی از بحث‌هایی جدی در حوزه انرژی بحث شیل گاز و شیل اویل‌ها است. این‌ها در مخازن متخلخل هستند که با حفاری‌های افقی و فناوری‌های مدرن قابل استخراج هستند در اکتشاف و استخراج این منابع عظیم هیدروکربوبنی نقش روبات‌های حفار مدرن مجهز به فناوری‌های و پروتکل‌های ارتباطی و مخابراتی پیشرفته قابل انکار نیست به دلیل پیشرفت فناوری در این حوزه است که شیل اویل و شیل گاز در زمان حال حاضر توجیه اقتصادی پیدا کرده است و نباید نقش فناوری ارتباطی را در این حوزه کمرنگ دانست.
یا اینکه خط لوله گاز و نفت باید همیشه پایش شود که بتوانیم حداکثر بهره‌برداری با حداقل هزینه را داشته باشیم و اقدامات پیشگیرانه انجام دهیم مطابق گزارش اداره اطلاعات انرژی امریکا EIA در حال حاضر بیش از ۹۵۰۰۰ مایل خط لوله نفت و ۳۰۵۰۰۰ مایل خط لوله پرفشار گاز به همراه بیش از یک میلیون مایل خطوط توزیع گاز طبیعی در آمریکا قرار است با استفاده از اینترنت اشیا تحت عنوان پروژه Smart Connected Pipeline هوشمندانه پایش کنترل و مدیریت شوند که در طول پنج سال گذشته حجم قابل توجهی از این پروژه اجرا شده است. در این پروژه برای این کار سیستم‌های اسکادا کنار گذاشته شده و از اینترنت اشیا استفاده شده است.
یا در بخش مصرف، سرانه شدت مصرف انرژی در ایران بسیار بالا است، آیا نمی‌توانیم شبکه هوشمندی ایجاد کنیم که مصرف کاملاً مانیتور شود و مصرف کننده مصرف خود را مدیریت کند؟ الان سیستم اندازه‌گیری ما کاملاً قدیمی و سنتی است. البته وزارت نفت و شرکت ملی گاز ایران اقدامات خوبی را در این زمینه انجام داده است، ولی باید این کار تسریع پیدا کند.
در حوزه‌های دیگر نیز همین طور، این موضوع قابل استفاده است که بیش از ۵۰ مورد را شناسایی کردیم که باید هرچه زودتر این فناوری در آن‌ها اجرایی شود.
فارس: یکی از این ۵۰ مورد را که میتواند در اقتصاد نقش کلیدی داشته باشد را بیان کنید
علوی نیا: یکی از موضوع‌های حیاتی برای ما، قاچاق کالا است که در خصوص میزان آن روایت‌های متفاوت وجود دارد. می‌توان پلتفرم گسترده و یکپارچه هوشمندانه‌ای ایجاد کرد که مشخص کند کدام کالا با چه مشخصاتی از کدام کشور و از کدام مرز و توسط چه کسی وارد شده است و در اختیار چه کسی قرار گرفته است. مثلاً از کارخانه x. سفارش ساخت یک یخچال می‌دهیم این امکان وجود دارد که از نقطه شروع تولید محصول تا به دست مصرف کننده برسد قابل رصد باشد. حالا اگر این یخچال خارج از مسیر طبیعی خودش وارد شود قابل شناسایی است که این پلتفرم در کشور‌های مختلف ایجاد شده است.
مشکل فرار مالیاتی صرفا برای اقتصاد ایران نیست و در سایر کشور‌های دنیا نیز مشکلاتی از این دست داریم. من گزارشی از شرکت اینتل می‌خواندم که در آن نوشته شده بود که سالانه صد‌ها میلیارد دلار در آمریکا و ۲.۱ تریلیون یورو معادل ۱۸ درصد اقتصاد اروپا فرار مالیاتی داریم در روسیه به میزان ۱۵ درصد حجم اقتصاد این کشور فرار مالیاتی وجود دارد لذا پلتفرمی به نام Fiscal Platform توسط شرکت اینتل ساخته شده که صرفا برای بهبود وضع مالیاتی کمک میکند. خوب! یکی از دغدغه‌های مسئولین اقتصاد ما و مردم همین فرار مالیاتی است آیا ما نباید از فناوری‌های روز دنیا استفاده کنیم و این دغدغه بزرگ اقتصادی کشور را حل کنیم؟
یا موضوع دیگر که واقعاً برای کشور ما مهم است موضوع کم آبی است کشاورزی در دنیای امروز به سمت هوشمند شدن حرکت میکند. سیستم هوشمند کشاورزی نیاز آب و کود یک درخت یا گیاهی را که می‌خواهیم پرورش دهیم را بررسی میکند و به اندازه مورد نیاز گیاه را آبیاری میکند. یا در صنعت دام و طیور میتواند مورد استفاده قرار گیرد. در امریکا شرکت AT&T با استفاده از اینترنت اشیا پروژه‌ای تحت عنوان کشاورزی پایدار برای کشت برنج با حداقل آب مصرفی و حداقل سموم راه اندازی کرده است در گزارشی در سال ۲۰۱۵ آمده است که فقط در ایالت کالیفرنیا ۲.۲ میلیارد دلار به دلیل آبیاری هوشمند مزارع با استفاده اینترنت اشیا در بخش آب صرفه جویی شده است البته در سایر نقاط دنیا همچون استرالیا، چین، هند می‌توان مزارع این چنینی دید که علاوه بر صرفه جویی در آب از اینترنت اشیا در مدیریت فرسایش خاک و رفع مسائل زیست محیطی استفاده می‌شود.
یا در مورد پزشکی می‌توان به جراحی‌های نانو ربات اشاره کرد که حتی قادرند DNA را جراحی کنند و در واقع دریچه‌ای به درمان بیماری‌های صعب‌العلاج باز می‌شود و اینترنت نانو اشیا IoNT در واقع به فناوری‌های ارتباطی همین نانو روبات‌ها می‌پردازد.
البته بشر مانند سایر فناوری‌ها از این پیشرفت‌ها میتواند در راستای تولید تسلحیات مخرب نیز استفاده کند ابزار‌های که شاید از بمب اتمی قدرت تخریبش بیشتر باشد. در تحقیقی که در موسسه فناوری ماساچوست MIT صورت گرفته پیش بینی شده است که تا ۲۰۴۰ نانو روبات‌ها می‌توانند مغز انسان را هک کرده و اطلاعات آن را پاک نمایند و یا اطلاعات جدیدی در آن وارد کنند تهدیدات ناشی از این پیشرفت‌ها و همگرایی علوم مذکور میتواند سلامتی انسان و حریم خصوصی وی را به خطر بیاندازد.
یکی از بحث‌هایی که خودم شدیداً با آن درگیر هستم و یکی از صنایع مهم ایران، همین صنعت نفت و گاز است. نسل‌های سیستم‌های کنترلی در حال تغییر هستند که از آنالوگ‌های قدیمی به سیستم‌های پیشرفته فیلدباس و ... تبدیل شده‌اند. در چند سال بعد دیگر نمی‌توان قطعه‌ای مشابه قطعه معیوب در سیستم کنترل فعلی را پیدا کرد، زیرا انقلاب صنعتی چهارم تحت عنوان Industry ۴.۰ در راه است به عبارتی دیگر نسل سیستم‌های کنترل و اتوماسیون در صنعت در حال دگرگونی است. متاسفانه در فناوری و تجهیزات سیستم‌های کنترل بیشترین وابستگی را داریم و به جرات می‌توان گفت که قریب به اتفاق سخت افزار سیستم‌های کنترلی توربوکمپرسور‌ها و دستگاه‌های پالایشگاهی صنعت نفت وارداتی هستند، بیش از ۲۵۰ دستگاه توربو کمپرسور گاز وجود دارد که گاز را از مبادی تولید یا همان جنوب کشور منتقل میکند به مراکز مصرف در شمال کشور. مغز و سیستم کنترل همه این دستگاه در چند سال آینده تحت تاثیر نسل جدید فناوری‌های مهندسی کنترل و اتوماسیون قرار خواهد گرفت شاید در آینده نه چندان دور نتوان ترانسمیتری پیدا کرد که مجهز به پروتکل ارتباطی موجود در Industry ۴.۰ نباشد تولیدکنندگان این تجهیزات برای فروش محصولات به روز خود، من مصرف کننده را در یک محدودیت فنی قرار خواهند داد تا برای تعویض یک قطعه مجبور باشم تعداد انبوهی از قطعات سیستم را تعویض کنم، چون عدم همخوانی فناوری جدید با فناوری‌های نسل گذشته ضامن حرکت چرخ تولید آنهاست و البته برای من مصرف کننده تحمیل هزینه‌های گزاف.
ذکر این نکته ضروری است که همه پیشرفت‌های مذکور ما حصل یک فناوری خاص همچون IoT نیست بلکه همگرایی هوش مصنوعی، فناوری نانو، رباتیک، محاسبات بیومولکولی و اینترنت اشیا و سایر فناوری‌های نوین تحولات شگرفی در دنیای ما ایجاد خواهد کرد
فارس: با این شرایط آیا این فناوری نمی‌تواند برای ما مشکل آفرین باشد؟ جدای از بحث مربوط به هزینه‌های واردات بالای قطعات و تجهیزات صنعت نفت، چون این قطعات متصل به سیستم کنترلی خارجی هستند از نظر ایمنی و اطلاعاتی نیز میتواند برای ما مشکل آفرین باشد.
علوی نیا: بله. از نظر امنیتی برای ما مشکلاتی ایجاد میکند. این سیستم‌ها در فضای اینترنت اشیا به پروتکل‌های خاص ارتباطی مجهز خواهند شد که براساس این پروتکل‌ها کاملاً قابل رصد و حتی کنترل توسط غیر خواهند بود و این ذات این تجهیزات در فناوری اینترنت اشیا است؛ لذا با این شرایط من می‌گویم ما شاهد یک سونامی در صنعت بالاخص در مهندسی اتوماسیون خواهیم بود که قطعا می‌آید و صنایع ما را شدیداً تحت تاثیر قرار می‌دهد و از نظر سایبری و امنیتی میتواند برای ما مشکل آفرین باشد.
فارس: با این شرایط برخورد ما با این فناوری چگونه باید باشد؟
علوی نیا: این انقلاب در صنعت و بالاتر از آن انقلاب اینترنت اشیا برای ما هم یک فرصت میتواند باشد و هم یک خطر. اجازه دهید از جنبه مثبت به آن بپردازیم تا در موقعش در خصوص مضراتش نیز خواهم گفت. شما ببینید پیش‌بینی‌های مختلفی شده است که حداکثر در سال ۲۰۲۵ حدود ۷ تریلیون دلار درآمد این صنعت ایجاد خواهد شد. براساس GDP ایران که حدود نیم درصد GDP دنیا است ما باید براساس آن ۳۵ میلیارد دلار در همین سال‌ها درآمد کسب کنیم.
اما بر حسب جمعیت که حدود یک درصد جمعیت دنیا را داریم باید ۷۰ میلیارد دلار در آمد کسب کنیم تا متوسط جهانی باشیم از طرفی نیز ما با ۱۵ کشور همسایه هستیم که حدود ۴۸۰ تا ۵۰۰ میلیون نفر جمعیت دارند با این حساب کافی است فقط یک گام هر چند کوتاه به سمت جلو برداریم تا ببینید چه درآمد سرشاری به سمت ایران خواهد آمد.
من به کشور‌های صاحب فناوری همچون کره، ژاپن و برخی از کشور‌های اروپایی رفته ام و نمود‌هایی بسیار کوچکی از تاثیرات اینترنت اشیا را در آن کشور‌ها دیده ام قطعا این تحولات فناوری زودتر از آنچه فکرش را می‌کنیم به سمت ما گسیل خواهند شد و در آن شرایط ما مجبور به استفاده از آن هستیم. اگر حتی نیم قدم در این تکنولوژی جلو بیافتیم دیگر نیازی نیست که به فکر فروش نفت باشیم دیگر لازم نیست نگران بیکاری باشیم. آمریکا حدود ۲۵ میلیون فرصت شغلی از این فناوری تا چند سال آینده ایجاد خواهد کرد و هند گفته است ناجی اشتغال و اقتصادش، فناوری اطلاعات بالاخص اینترنت اشیا است.
فارس: برخورد کشور‌های پیشرفته با این فناوری چگونه است؟
علوی نیا: اکنون ریاست جمهوری چین آمده است و یک کمیته مشورتی را ایجاد کرده است با حضور ۱۴ وزیر که در دنیا چه کاری می‌خواهیم انجام دهیم. آن‌ها نمی‌خواهند تکنولوژی اینترنت اشیاء همانند چماقی یا اهرم فشاری در دست آمریکا باشد چینی‌ها معتقدند که ما نیز باید برنامه توسعه داشته باشیم. آن‌ها از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۶ در دوازدهمین برنامه توسعه پنج ساله خود، یکی از محور‌های توسعه خود را اینترنت اشیا قرار داده اند. ما محور توسعه خود را معمولا بر اساس منابع طبیعی مانند نفت و گاز تعریف می‌کنیم نه بر اساس فناوری‌های جدید!
اصلاً مسئولان ما در ایران چه کار کرده‌اند و چه قدر در این زمینه آگاهی دارند. چین با آن همه حجم اقتصادی که حتی آمریکا را تهدید میکند محور توسعه خود را اینترنت اشیاء قرار می‌دهد و دو تریلیون یوان در همین بازه زمانی برنامه دوازدهم در خصوص شهر هوشمند سرمایه گذاری کرده اند و یا مقرر گردیده است از سال ۲۰۱۰ تا سال ۲۰۲۰ مبلغ چهار تریلیون یوان در بخش حمل ونقل هوشمند سرمایه گذاری کنند همه این مطالب را من از مقاله‌ای که در یکی از مجلات معتبر انجمن مهندسین برق IEEE در آمریکا تحت عنوان فرصت‌ها و چالش‌های IoT در چین در سال ۲۰۱۴ چاپ شده است نقل قول می‌کنم.
منابع معتبر علمی می‌گویند تا سال ۲۰۲۵ به ازای هر نفر در دنیا ۷.۵ تجهیز هوشمند خواهیم داشت، اما الان ما فقط یک تجهیز هوشمند داریم که همان گوشی موبایل است در دنیا بیش از ۵۰ میلیارد شی هوشمند خواهیم داشت که توزیع آن مثلا در کشور‌های چین و آمریکا، کانادا و ژاپن زیاد و در کشوری مثل ایران کم خواهد بود.
فارس: از فعالیت‌هایی که تا کنون در ایران شده است نیز چند مورد را بیان کنید
علوی نیا: مجلس مصوب کرده بود ما باید یک شبکه انرژی هوشمند داشته باشیم و با توجه به بحث بهینه‌سازی مصرف سوخت نباید از تکنولوژی‌های قدیمی استفاده کنیم. مسئولان وقت شرکت ملی گاز یک منطقه را در تهران برای اجرای پایلوت کنتورخوانی هوشمند انتخاب کردند و قرار بر این بود اگر نتیجه پایلوت موفقیت آمیز باشد بعد تسری دهند به کل کشور.
قرار شد ۵۰۰۰ کنتور را به صورت هوشمند بخوانند وقتی من آمدم شرکت ملی گاز، آن‌ها گفتند عملاً ما شکست خوردیم. آن موقع من رفتم و مطالعه کردم و دیدم دنیا به سمت فناوری IoT پیش رفته است و لذا مسیر تکنولوژی در شرکت ملی گاز از فناوری‌های قدیمی به این سمت پیش رفت.
برای استفاده از این فناوری در کنتورخوانی هوشمند باور داشتیم که باید از زیرساخت‌های موجود استفاده کنیم و یا از یک زیر ساخت چندین سازمان و وزارتخانه باید بتوانند استفاده کنند تا از نظر اقتصادی ایجاد زیر ساخت جدید توجیه پذیر باشد. پیرو این سیاست با اپراتور‌ها صحبت کردیم و اطلاعاتی به آن‌ها دادیم. در مجموع، به این جمع بندی رسیدم که متاسفانه در مفاهیم ابتدایی اینترنت اشیا هنوز در کشور ما خیلی‌ها اطلاع ندارند و بی تعارف بگویم سواد ما در این فناوری بسیار ناچیز بود و برای همین از سال ۹۳ تا بحال تحقیقات و مطالعات خود را مصروف اینترنت اشیا کردم.
خدا را شکر که در شرکت ملی گاز ایران این موضوع رشد خوبی پیدا کرد و موجب شد تا سازمان‌های دیگر نیز ورود پیدا کنند. من دیدم که این موضوع نیازمند بحث‌های آکادمیک جدی است و کتابی تألیف کردم البته تالیف این کتاب برای خود داستانی دارد. یک روز آقای دکتر جلالی از اساتید دانشگاه علم و صنعت به شرکت ملی گاز آمدند و گفتند که کلاس درس اینترنت اشیا را برای دانشجویان دکتری بر گزار می‌کنند و لذا از معاون مهندسی وقت مدیریت گازرسانی کشور خواستند که چند نفر از همکاران شما هم بیایند و در کلاس اینترنت اشیا را یاد بگیرند لذا من جلسه اول رفتم دانشگاه و نتیجه مطالعات خود را در شرکت توضیح دادم.
وقتی ماجرای کتاب را توضیح دادم دیدم آقای دکتر کنار دانشجویان نشستد و گفتند که این کتاب مرجع درسی کلاس ما خواهد شد و ما ۱۳ نفری، منظورشان بنده به همراه ۱۱ نفر دانشجوی دکترای ایشان و خود پروفسور جلالی این کتاب را در کلاس بررسی و ویراستاری خواهیم کرد واقعاً این حرکت تحسین برانگیز ایشان کمک بسیار زیادی برای من در چاپ کتاب شد و بدین ترتیب با لطف خداوند اولین کتاب تخصصی در این حوزه در سال ۹۶ درکشور چاپ شد کتاب با حمایت وزارت نفت بالاخص بسیج وزارتخانه چاپ شد و با حضور آقای مهندس زنگنه وزیر محترم نفت و سردار جلالی رییس محترم پدافند غیر عامل کشور در مراسمی این کتاب رونمایی شد. البته پروفسور جلالی همین کرسی درسی را در ترم‌های بعدی در یکی از دانشگاه‌های آمریکا برگزار کردند.
۳۰۰ جلد از این کتاب را به دانشگاه‌های کشور، مراکز علمی و وزارت‌خانه‌های مختلف و حتی برخی از نمایندگان مجلس فرستادیم تا حداقل ۲ فصل اول را بخوانند و، چون می‌دانستم متاسفانه به دلایل مختلف ما ایرانی‌ها زیاد اهل مطالعه نیستیم لذا در یک صفحه نیز خلاصه آن را نوشتم و به همراه کتاب فرستادم و خوشبختانه بعد از یک سال دیدم یک حرکتی شده است و سیگنال‌های مثبتی از این نشر کتاب گرفتم.
۵۰ جلد از کتاب را به پدافند غیرعامل کادو دادیم. اخیرا دیدم کار‌هایی خوبی شده است و چند روز پیش دیدم نامه‌ای آمده است که همه وزارت خانه‌ها باید وضعیت و تکلیفشان را با اینترنت اشیاء روشن کنند که برای من بسیار مسرت بخش بود و ۲ هفته پیش یکی با یکی از نمایندگان محترم مجلس تماس داشتم که موضوع IoT را برای برخی از نمایندگان در یک جلسه توضیح دهم.
فارس: با این شرایط مسئولان کشور نیز به فکر فرورفته اند تا هرچه سریعتر در این مسیر حرکت کنند
علوی نیا: الان تلنگر‌های خوبی زده شده است، اما متأسفانه هنوز به طور جدی کار نشده و باز تاکید می‌کنم که این فناوری مانند یک سونامی کل جهان را در بر خواهد گرفت.
فارس: در مورد مشکلاتی که از نظر امنیتی میتواند برای ما ایجاد کند هم توضیح دهید، چون به نظر می‌رسد اگر درست از این فناوری استفاده نشود میتواند مشکلات جدی را از لحاظ امنیتی برای ما ایجاد کند
علوی نیا:، اما موضوع مهم بحث امنیتی و فضای سایبری است اگر دیر بجنبیم ما واقعاً به مشکلات جدی بر خواهیم خورد و تعارف هم نداریم، چون زیرساخت‌ها و بخش بالادستی این فناوری دست ما نیست و می‌توانند از این علیه منافع ما استفاده کنند.
من می‌خواهم در ادامه صحبتمان به بیانات مقام معظم رهبری اشاره کنم ایشان با استناد به حدیث العلم السلطان، مَن وَجَدَهُ صالَ بِهِ، ومَن لَم یَجِدهُ صیلَ عَلَیهِ می‌فرمایند:
ما تأکید می‌کنیم روی علم. این تأکید، جدی است؛ تعارف نیست؛ از روی یک احساس کاذبِ تشریفاتیِ موسمی نیست؛ بلکه از یک تشخیص عمیق و محاسبه شده بر می‌خیزد. زورگوئی در دنیا زیاد است. زورگویان متکی به قدرت شان هستند. آن قدرت و آن ثروت و آن امکانات، برخاسته‌ی از دانش آن هاست. بدون دانش نمی‌شود مقابله کرد، نمی‌شود مواجهه کرد. بنابراین، این یک محاسبه دقیق است.
اینترنت اشیا همان دانشی است که هر کسی در آینده آن را داشته باشد میتواند قدرت داشته باشد و همان سلطان است. اگر این فناوری را در ایران نداشته باشیم و فقط ما مصرف کننده باشیم و به تکنولوژی آن دسترسی نداشته باشیم میتواند ما را دچار دردسر کند، زیرا از ریزترین اطلاعات شخصی ما تا مراکز حیاتی ما همه آن‌ها دست خواهد افتاد و تا بیایم ببینیم چه کار می‌خواهیم انجام دهیم کار از کار گذشته است. من حرفم این است که از ده شرکت بزرگ اینترنت اشیا ۹ تای آن‌ها در آمریکا است و اگر یک مطالعه در خصوص شرکت‌های فعال در حوزه امنیت سایبری اینترنت اشیا داشته باشیم متوجه می‌شویم که اکثر این شرکت‌ها را اسرائیل پشتیبانی میکند، زیرا اهرم فشار در این فناوری همان امنیت سایبری است و لذا اسرائیل دقیقا در همین مسئله تمرکز کرده است و سرمایه‌گذاری میکند.
فارس: با این شرایط با این فناوری باید چه برخوردی از سوی ما صورت گیرد؟ و در کدام بخش‌ها می‌توانیم در این فناوری خودکفا شویم؟
علوی نیا: همین که بتوانیم اولویت بندی کنیم و واقع بینانه نگاه کنیم برای ما مفید است مثلا در صنایع نفت و گاز، یکسری موارد امنیتی وجود دارد که باید آن‌ها را بررسی کنیم و نقاط ضعف و آسیب‌پذیر را باید شناسایی کنیم.
خوشبختانه این تکنولوژی به بلوغ نرسیده و در حال رشد است و فاصله ما با دنیا در آن حدی نیست که نتوان جبران کرد البته در کشور‌های صنعتی این فناوری به سرعت در حال رشد است و اگر بتوانیم قدمی هر چند کوچک برداریم باز می‌توانیم حرفی برای گفتن در منطقه داشته باشیم لذا قطعاً ما می‌توانیم در این عرصه حضور داشته باشیم مخصوصاً در منطقه غرب آسیا می‌توانیم پیشرو باشیم. الان فرصت بسیار عالی است در این زمینه برای ایران، منتها یک مدیریت و دلسوزی خوبی می‌خواهد.
دوباره تاکید می‌کنم امروز زمانی این بحث مطرح می‌شود که ایران میتواند در بدست آوردن این تکنولوژی حرکت‌های مفیدی را انجام دهد، اما اگر به این بحث ورود نکنیم و ما فقط مصرف کننده باشیم قطعا خطرات جبران ناپذیری را برای ما به بار خواهد آورد.
سید مهدی علوی‌نیا یکی از اساتید این حوزه است. وی دانش آموخته پسا دکتری مهندسی برق-کنترل از دانشگاه صنعتی امیرکبیر بوده و مولف اولین کتاب تخصصی دانشگاهی در حوزه اینترنت اشیا با عنوان "اینترنت اشیا در هوشمند سازی شبکه ها" است. به همین دلیل، با وی گفت‌وگو کردیم که در ادامه متن این گفت و گو را ملاحظه می‌کنید.
فارس: برای سوال اول لطفا بفرمایید اینترنت اشیا چیست؟ و چه کار بردی دارد؟
علوی نیا: قبل از اینکه ورود پیدا کنیم به بحث اینترنت اشیاء اگر اجازه دهید به تاریخچه زندگی بشر یک نگاه کلی بیاندازیم و ببینیم چه اتفاقات بزرگی در زندگی بشر رخ داده است. آنطور که مورخین علم نوشته‌اند سه انقلاب بزرگ در زندگی بشر رخ داده است؛ انقلاب اول حدود ۸ تا ۱۰ هزار سال قبل از میلاد بوده که همان انقلاب کشاورزی است.
بشر در پی این انقلاب یاد گرفت که چگونه کشاورزی کند و مواد غذایی خود را تأمین کند؛ زمین و تولیدات کشاورزی سرمایه‌های اصلی وی در این دوره بودند و با انقلاب کشاورزی و امکان تولید غذای بیشتر، رشد جمعیت نیز فزونی یافت. در این دوره فضای اطلاعاتی بسیار محدود و پراکنده بود. شیوه انتقال اطلاعات با صدای بلند مردان قوی و یا از طریق چاپار امکانپذیر می‌گردید.
انقلاب دومی که رخ داد انقلاب صنعتی بود که در اثر تولید ماشین بخار در سال ۱۷۶۹ میلادی توسط جیمز وات رخ داد و بشر توانست با استفاده از ماشین بخار، انرژی حرکتی را از انرژی گرمایی تولید کند با این انقلاب، تحولات شگرفی در کیفیت زندگی بشر با اختراع ماشین بخار، هواپیما، فناوری‌های الکتریکی و تولیدات فناورانه در علوم پزشکی، رخ داد. اما آلودگی‌های زیست‌محیطی و نابودی جنگل‌ها و آلودگی‌های آب و هوا نیز از مضرات این موج بودند. پست، تلگراف رادیو، تلویزیون، روزنامه مهمترین ابزار‌های انتقال اطلاعات این دوره بودند.
اما انقلاب سوم با اختراع ترانزیستور در حدود ۶۰-۷۰ سال قبل رخ داد، این انقلاب موجب شد تا بشر در یک فضایی با مختصات متفاوت تری زندگی کند با تولید نیمه هادی‌ها و به تبع آن فناوری ارتباطات و اطلاعات، نظام‌های ارزشی حاکم بر جوامع، الگو‌های رفتاری ملت‌های مختلف، تحت‌الشعاع قرار گرفت با ظهور اینترنت و شبکه‌های ارتباطی شیوه انتقال اطلاعات از رادیو و تلویزیون به ارتباطات رایانه‌ای، پست الکترونیکی و شبکه‌های اجتماعی توسعه پیدا نمود.
و، اما انقلاب چهارمی که در حال وقوع است انقلاب اینترنت اشیاء IoT است این انقلاب آنگونه که پیش‌بینی می‌شود تأثیراتش از سه انقلاب گذشته بیشتر است. زیرا این انقلاب همه ابعاد و شئون زندگی ما را متاثر خواهد کرد. اما اینترنت اشیاء چیست؟ ۲۰ تا ۳۰ سال قبل با ورود موبایل تحولی در ارتباطات حس کردیم و بعد که موبایل‌های هوشمند آمد تغییرات شگرفی در ارتباطات و زندگی مردم رخ داد، حالا قرار است همه اشیاء از قبیل: همین لباسی که تن می‌کنید، تجهیزات پزشکی و صنعتی به اینترنت متصل شود البته اینترنت اشیاء آن اینترنتی نیست که ما در ذهن مان داریم چرا که پروتکل‌ها و لایه‌های مدل اینترنت اشیاء بسیار متفاوت از این اینترنتی است که ما الان می‌شناسیم.
فارس: کمی بیشتر در موردش توضیح دهید که دقیقا چه اتفاقی در حال وقوع است؟
علوی نیا: ببینید در حال حاضر برای خرید لباسی که به تن می‌کنیم سه ویژگی در نظر می‌گیریم سایز، رنگ و جنس؛ اما یک ویژگی دیگر به لباس اضافه خواهد شد که با توجه به شرایط فیزیولوژیکی شما، لباس انتخاب خواهد شد مثلاً فردی که دیابت دارد باید تحت نظر باشد. این لباس میتواند به صورت هوشمندانه وضعیت جسمانی او را به یک مرکز پزشکی اطلاع دهد و آنجا سیستم هوشمندی وجود دارد و به وی اطلاع می‌دهد که مثلاً قند خونش بالا یا پایین آمده و باید این اقدامات را انجام دهد یا میتواند این اطلاعات را به پزشک معالج منتقل کند و بگوید این فرد از لحاظ قند خون مشکلاتی را پیدا کرده است.
یا لباس‌هایی تولید خواهند شد که می‌توانند در درمان و یا تسکین بیماری‌ها و تنش‌های روانی موثر باشند فرض کنید شما در یک روز کاری خیلی خسته شده اید و روز کاری پرالتهابی داشته اید این لباس‌ها می‌توانند این تنش‌های روانی را از روی سیگنال‌های پوست شما درک کنند و برای کاهش آن‌ها و به نوعی برای آرام بخشی، سیگنال‌های متناسبی را بر روی پوست شما ارسال کنند و روی مغز تأثیرگذار باشند و خستگی را کاهش دهد این لباس هوشمند میتواند با توجه به شرایط روحی و روانی و جسمی هر فرد تولید شود.
یا در مورد دیگر استفاده از لباس‌های هوشمند در زمان بارداری است که جنین باید تحت کنترل باشد و لباس هوشمند میتواند وضعیت جنین را کنترل کند و به مرکز درمانی ارسال میکند حالا این فقط در حوزه پزشکی است.
در حال حاضر هرچه قدر بودجه صرف بهداشت و درمان می‌شود باز کمبود اعتبار دیده می‌شود، اما فناوری اینترنت اشیا میتواند موجب کاهش شدید هزینه‌ها شود، زیرا مراجعات مکرر به مراکز درمانی جهت پایش و کنترل بیماری‌های که نیازمند مراقبت هستند کاسته می‌شود.
کاهش مراجعات موجب کاهش سرمایه گذاری اولیه در احداث مراکز درمانی و همچنین موجب کاهش هزینه کادر درمان و نگهداشت و بهره برداری مراکز درمانی خواهد شد. بدیهی است بهره گیری از فناوری‌های نوین در حوزه پزشکی، هزینه‌های چند هزار میلیاردی بیمه‌ها و دولت را کاهش خواهد داد و میتواند ارتقای ضریب سلامت و همچنین عدالت اجتماعی در حوزه بهداشت و درمان را به جامعه به ارمغان بیاورد.
فارس: در حوزه صنعتی، این فناوری چه کمکی میتواند انجام دهد؟
علوی نیا:، اما در حوزه صنعتی، الان یکی از بحث‌هایی جدی در حوزه انرژی بحث شیل گاز و شیل اویل‌ها است. این‌ها در مخازن متخلخل هستند که با حفاری‌های افقی و فناوری‌های مدرن قابل استخراج هستند در اکتشاف و استخراج این منابع عظیم هیدروکربوبنی نقش روبات‌های حفار مدرن مجهز به فناوری‌های و پروتکل‌های ارتباطی و مخابراتی پیشرفته قابل انکار نیست به دلیل پیشرفت فناوری در این حوزه است که شیل اویل و شیل گاز در زمان حال حاضر توجیه اقتصادی پیدا کرده است و نباید نقش فناوری ارتباطی را در این حوزه کمرنگ دانست.
یا اینکه خط لوله گاز و نفت باید همیشه پایش شود که بتوانیم حداکثر بهره‌برداری با حداقل هزینه را داشته باشیم و اقدامات پیشگیرانه انجام دهیم مطابق گزارش اداره اطلاعات انرژی امریکا EIA در حال حاضر بیش از ۹۵۰۰۰ مایل خط لوله نفت و ۳۰۵۰۰۰ مایل خط لوله پرفشار گاز به همراه بیش از یک میلیون مایل خطوط توزیع گاز طبیعی در آمریکا قرار است با استفاده از اینترنت اشیا تحت عنوان پروژه Smart Connected Pipeline هوشمندانه پایش کنترل و مدیریت شوند که در طول پنج سال گذشته حجم قابل توجهی از این پروژه اجرا شده است. در این پروژه برای این کار سیستم‌های اسکادا کنار گذاشته شده و از اینترنت اشیا استفاده شده است.
یا در بخش مصرف، سرانه شدت مصرف انرژی در ایران بسیار بالا است، آیا نمی‌توانیم شبکه هوشمندی ایجاد کنیم که مصرف کاملاً مانیتور شود و مصرف کننده مصرف خود را مدیریت کند؟ الان سیستم اندازه‌گیری ما کاملاً قدیمی و سنتی است. البته وزارت نفت و شرکت ملی گاز ایران اقدامات خوبی را در این زمینه انجام داده است، ولی باید این کار تسریع پیدا کند.
در حوزه‌های دیگر نیز همین طور، این موضوع قابل استفاده است که بیش از ۵۰ مورد را شناسایی کردیم که باید هرچه زودتر این فناوری در آن‌ها اجرایی شود.
فارس: یکی از این ۵۰ مورد را که میتواند در اقتصاد نقش کلیدی داشته باشد را بیان کنید
علوی نیا: یکی از موضوع‌های حیاتی برای ما، قاچاق کالا است که در خصوص میزان آن روایت‌های متفاوت وجود دارد. می‌توان پلتفرم گسترده و یکپارچه هوشمندانه‌ای ایجاد کرد که مشخص کند کدام کالا با چه مشخصاتی از کدام کشور و از کدام مرز و توسط چه کسی وارد شده است و در اختیار چه کسی قرار گرفته است. مثلاً از کارخانه x. سفارش ساخت یک یخچال می‌دهیم این امکان وجود دارد که از نقطه شروع تولید محصول تا به دست مصرف کننده برسد قابل رصد باشد. حالا اگر این یخچال خارج از مسیر طبیعی خودش وارد شود قابل شناسایی است که این پلتفرم در کشور‌های مختلف ایجاد شده است.
مشکل فرار مالیاتی صرفا برای اقتصاد ایران نیست و در سایر کشور‌های دنیا نیز مشکلاتی از این دست داریم. من گزارشی از شرکت اینتل می‌خواندم که در آن نوشته شده بود که سالانه صد‌ها میلیارد دلار در آمریکا و ۲.۱ تریلیون یورو معادل ۱۸ درصد اقتصاد اروپا فرار مالیاتی داریم در روسیه به میزان ۱۵ درصد حجم اقتصاد این کشور فرار مالیاتی وجود دارد لذا پلتفرمی به نام Fiscal Platform توسط شرکت اینتل ساخته شده که صرفا برای بهبود وضع مالیاتی کمک میکند. خوب! یکی از دغدغه‌های مسئولین اقتصاد ما و مردم همین فرار مالیاتی است آیا ما نباید از فناوری‌های روز دنیا استفاده کنیم و این دغدغه بزرگ اقتصادی کشور را حل کنیم؟
یا موضوع دیگر که واقعاً برای کشور ما مهم است موضوع کم آبی است کشاورزی در دنیای امروز به سمت هوشمند شدن حرکت میکند. سیستم هوشمند کشاورزی نیاز آب و کود یک درخت یا گیاهی را که می‌خواهیم پرورش دهیم را بررسی میکند و به اندازه مورد نیاز گیاه را آبیاری میکند. یا در صنعت دام و طیور میتواند مورد استفاده قرار گیرد. در امریکا شرکت AT&T با استفاده از اینترنت اشیا پروژه‌ای تحت عنوان کشاورزی پایدار برای کشت برنج با حداقل آب مصرفی و حداقل سموم راه اندازی کرده است در گزارشی در سال ۲۰۱۵ آمده است که فقط در ایالت کالیفرنیا ۲.۲ میلیارد دلار به دلیل آبیاری هوشمند مزارع با استفاده اینترنت اشیا در بخش آب صرفه جویی شده است البته در سایر نقاط دنیا همچون استرالیا، چین، هند می‌توان مزارع این چنینی دید که علاوه بر صرفه جویی در آب از اینترنت اشیا در مدیریت فرسایش خاک و رفع مسائل زیست محیطی استفاده می‌شود.
یا در مورد پزشکی می‌توان به جراحی‌های نانو ربات اشاره کرد که حتی قادرند DNA را جراحی کنند و در واقع دریچه‌ای به درمان بیماری‌های صعب‌العلاج باز می‌شود و اینترنت نانو اشیا IoNT در واقع به فناوری‌های ارتباطی همین نانو روبات‌ها می‌پردازد.
البته بشر مانند سایر فناوری‌ها از این پیشرفت‌ها میتواند در راستای تولید تسلحیات مخرب نیز استفاده کند ابزار‌های که شاید از بمب اتمی قدرت تخریبش بیشتر باشد. در تحقیقی که در موسسه فناوری ماساچوست MIT صورت گرفته پیش بینی شده است که تا ۲۰۴۰ نانو روبات‌ها می‌توانند مغز انسان را هک کرده و اطلاعات آن را پاک نمایند و یا اطلاعات جدیدی در آن وارد کنند تهدیدات ناشی از این پیشرفت‌ها و همگرایی علوم مذکور میتواند سلامتی انسان و حریم خصوصی وی را به خطر بیاندازد.
یکی از بحث‌هایی که خودم شدیداً با آن درگیر هستم و یکی از صنایع مهم ایران، همین صنعت نفت و گاز است. نسل‌های سیستم‌های کنترلی در حال تغییر هستند که از آنالوگ‌های قدیمی به سیستم‌های پیشرفته فیلدباس و ... تبدیل شده‌اند. در چند سال بعد دیگر نمی‌توان قطعه‌ای مشابه قطعه معیوب در سیستم کنترل فعلی را پیدا کرد، زیرا انقلاب صنعتی چهارم تحت عنوان Industry ۴.۰ در راه است به عبارتی دیگر نسل سیستم‌های کنترل و اتوماسیون در صنعت در حال دگرگونی است. متاسفانه در فناوری و تجهیزات سیستم‌های کنترل بیشترین وابستگی را داریم و به جرات می‌توان گفت که قریب به اتفاق سخت افزار سیستم‌های کنترلی توربوکمپرسور‌ها و دستگاه‌های پالایشگاهی صنعت نفت وارداتی هستند، بیش از ۲۵۰ دستگاه توربو کمپرسور گاز وجود دارد که گاز را از مبادی تولید یا همان جنوب کشور منتقل میکند به مراکز مصرف در شمال کشور. مغز و سیستم کنترل همه این دستگاه در چند سال آینده تحت تاثیر نسل جدید فناوری‌های مهندسی کنترل و اتوماسیون قرار خواهد گرفت شاید در آینده نه چندان دور نتوان ترانسمیتری پیدا کرد که مجهز به پروتکل ارتباطی موجود در Industry ۴.۰ نباشد تولیدکنندگان این تجهیزات برای فروش محصولات به روز خود، من مصرف کننده را در یک محدودیت فنی قرار خواهند داد تا برای تعویض یک قطعه مجبور باشم تعداد انبوهی از قطعات سیستم را تعویض کنم، چون عدم همخوانی فناوری جدید با فناوری‌های نسل گذشته ضامن حرکت چرخ تولید آنهاست و البته برای من مصرف کننده تحمیل هزینه‌های گزاف.
ذکر این نکته ضروری است که همه پیشرفت‌های مذکور ما حصل یک فناوری خاص همچون IoT نیست بلکه همگرایی هوش مصنوعی، فناوری نانو، رباتیک، محاسبات بیومولکولی و اینترنت اشیا و سایر فناوری‌های نوین تحولات شگرفی در دنیای ما ایجاد خواهد کرد
فارس: با این شرایط آیا این فناوری نمی‌تواند برای ما مشکل آفرین باشد؟ جدای از بحث مربوط به هزینه‌های واردات بالای قطعات و تجهیزات صنعت نفت، چون این قطعات متصل به سیستم کنترلی خارجی هستند از نظر ایمنی و اطلاعاتی نیز میتواند برای ما مشکل آفرین باشد.
علوی نیا: بله. از نظر امنیتی برای ما مشکلاتی ایجاد میکند. این سیستم‌ها در فضای اینترنت اشیا به پروتکل‌های خاص ارتباطی مجهز خواهند شد که براساس این پروتکل‌ها کاملاً قابل رصد و حتی کنترل توسط غیر خواهند بود و این ذات این تجهیزات در فناوری اینترنت اشیا است؛ لذا با این شرایط من می‌گویم ما شاهد یک سونامی در صنعت بالاخص در مهندسی اتوماسیون خواهیم بود که قطعا می‌آید و صنایع ما را شدیداً تحت تاثیر قرار می‌دهد و از نظر سایبری و امنیتی میتواند برای ما مشکل آفرین باشد.
فارس: با این شرایط برخورد ما با این فناوری چگونه باید باشد؟
علوی نیا: این انقلاب در صنعت و بالاتر از آن انقلاب اینترنت اشیا برای ما هم یک فرصت میتواند باشد و هم یک خطر. اجازه دهید از جنبه مثبت به آن بپردازیم تا در موقعش در خصوص مضراتش نیز خواهم گفت. شما ببینید پیش‌بینی‌های مختلفی شده است که حداکثر در سال ۲۰۲۵ حدود ۷ تریلیون دلار درآمد این صنعت ایجاد خواهد شد. براساس GDP ایران که حدود نیم درصد GDP دنیا است ما باید براساس آن ۳۵ میلیارد دلار در همین سال‌ها درآمد کسب کنیم.
اما بر حسب جمعیت که حدود یک درصد جمعیت دنیا را داریم باید ۷۰ میلیارد دلار در آمد کسب کنیم تا متوسط جهانی باشیم از طرفی نیز ما با ۱۵ کشور همسایه هستیم که حدود ۴۸۰ تا ۵۰۰ میلیون نفر جمعیت دارند با این حساب کافی است فقط یک گام هر چند کوتاه به سمت جلو برداریم تا ببینید چه درآمد سرشاری به سمت ایران خواهد آمد.
من به کشور‌های صاحب فناوری همچون کره، ژاپن و برخی از کشور‌های اروپایی رفته ام و نمود‌هایی بسیار کوچکی از تاثیرات اینترنت اشیا را در آن کشور‌ها دیده ام قطعا این تحولات فناوری زودتر از آنچه فکرش را می‌کنیم به سمت ما گسیل خواهند شد و در آن شرایط ما مجبور به استفاده از آن هستیم. اگر حتی نیم قدم در این تکنولوژی جلو بیافتیم دیگر نیازی نیست که به فکر فروش نفت باشیم دیگر لازم نیست نگران بیکاری باشیم. آمریکا حدود ۲۵ میلیون فرصت شغلی از این فناوری تا چند سال آینده ایجاد خواهد کرد و هند گفته است ناجی اشتغال و اقتصادش، فناوری اطلاعات بالاخص اینترنت اشیا است.
فارس: برخورد کشور‌های پیشرفته با این فناوری چگونه است؟
علوی نیا: اکنون ریاست جمهوری چین آمده است و یک کمیته مشورتی را ایجاد کرده است با حضور ۱۴ وزیر که در دنیا چه کاری می‌خواهیم انجام دهیم. آن‌ها نمی‌خواهند تکنولوژی اینترنت اشیاء همانند چماقی یا اهرم فشاری در دست آمریکا باشد چینی‌ها معتقدند که ما نیز باید برنامه توسعه داشته باشیم. آن‌ها از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۶ در دوازدهمین برنامه توسعه پنج ساله خود، یکی از محور‌های توسعه خود را اینترنت اشیا قرار داده اند. ما محور توسعه خود را معمولا بر اساس منابع طبیعی مانند نفت و گاز تعریف می‌کنیم نه بر اساس فناوری‌های جدید!
اصلاً مسئولان ما در ایران چه کار کرده‌اند و چه قدر در این زمینه آگاهی دارند. چین با آن همه حجم اقتصادی که حتی آمریکا را تهدید میکند محور توسعه خود را اینترنت اشیاء قرار می‌دهد و دو تریلیون یوان در همین بازه زمانی برنامه دوازدهم در خصوص شهر هوشمند سرمایه گذاری کرده اند و یا مقرر گردیده است از سال ۲۰۱۰ تا سال ۲۰۲۰ مبلغ چهار تریلیون یوان در بخش حمل ونقل هوشمند سرمایه گذاری کنند همه این مطالب را من از مقاله‌ای که در یکی از مجلات معتبر انجمن مهندسین برق IEEE در آمریکا تحت عنوان فرصت‌ها و چالش‌های IoT در چین در سال ۲۰۱۴ چاپ شده است نقل قول می‌کنم.
منابع معتبر علمی می‌گویند تا سال ۲۰۲۵ به ازای هر نفر در دنیا ۷.۵ تجهیز هوشمند خواهیم داشت، اما الان ما فقط یک تجهیز هوشمند داریم که همان گوشی موبایل است در دنیا بیش از ۵۰ میلیارد شی هوشمند خواهیم داشت که توزیع آن مثلا در کشور‌های چین و آمریکا، کانادا و ژاپن زیاد و در کشوری مثل ایران کم خواهد بود.
فارس: از فعالیت‌هایی که تا کنون در ایران شده است نیز چند مورد را بیان کنید
علوی نیا: مجلس مصوب کرده بود ما باید یک شبکه انرژی هوشمند داشته باشیم و با توجه به بحث بهینه‌سازی مصرف سوخت نباید از تکنولوژی‌های قدیمی استفاده کنیم. مسئولان وقت شرکت ملی گاز یک منطقه را در تهران برای اجرای پایلوت کنتورخوانی هوشمند انتخاب کردند و قرار بر این بود اگر نتیجه پایلوت موفقیت آمیز باشد بعد تسری دهند به کل کشور.
قرار شد ۵۰۰۰ کنتور را به صورت هوشمند بخوانند وقتی من آمدم شرکت ملی گاز، آن‌ها گفتند عملاً ما شکست خوردیم. آن موقع من رفتم و مطالعه کردم و دیدم دنیا به سمت فناوری IoT پیش رفته است و لذا مسیر تکنولوژی در شرکت ملی گاز از فناوری‌های قدیمی به این سمت پیش رفت.
برای استفاده از این فناوری در کنتورخوانی هوشمند باور داشتیم که باید از زیرساخت‌های موجود استفاده کنیم و یا از یک زیر ساخت چندین سازمان و وزارتخانه باید بتوانند استفاده کنند تا از نظر اقتصادی ایجاد زیر ساخت جدید توجیه پذیر باشد. پیرو این سیاست با اپراتور‌ها صحبت کردیم و اطلاعاتی به آن‌ها دادیم. در مجموع، به این جمع بندی رسیدم که متاسفانه در مفاهیم ابتدایی اینترنت اشیا هنوز در کشور ما خیلی‌ها اطلاع ندارند و بی تعارف بگویم سواد ما در این فناوری بسیار ناچیز بود و برای همین از سال ۹۳ تا بحال تحقیقات و مطالعات خود را مصروف اینترنت اشیا کردم.
خدا را شکر که در شرکت ملی گاز ایران این موضوع رشد خوبی پیدا کرد و موجب شد تا سازمان‌های دیگر نیز ورود پیدا کنند. من دیدم که این موضوع نیازمند بحث‌های آکادمیک جدی است و کتابی تألیف کردم البته تالیف این کتاب برای خود داستانی دارد. یک روز آقای دکتر جلالی از اساتید دانشگاه علم و صنعت به شرکت ملی گاز آمدند و گفتند که کلاس درس اینترنت اشیا را برای دانشجویان دکتری بر گزار می‌کنند و لذا از معاون مهندسی وقت مدیریت گازرسانی کشور خواستند که چند نفر از همکاران شما هم بیایند و در کلاس اینترنت اشیا را یاد بگیرند لذا من جلسه اول رفتم دانشگاه و نتیجه مطالعات خود را در شرکت توضیح دادم.
وقتی ماجرای کتاب را توضیح دادم دیدم آقای دکتر کنار دانشجویان نشستد و گفتند که این کتاب مرجع درسی کلاس ما خواهد شد و ما ۱۳ نفری، منظورشان بنده به همراه ۱۱ نفر دانشجوی دکترای ایشان و خود پروفسور جلالی این کتاب را در کلاس بررسی و ویراستاری خواهیم کرد واقعاً این حرکت تحسین برانگیز ایشان کمک بسیار زیادی برای من در چاپ کتاب شد و بدین ترتیب با لطف خداوند اولین کتاب تخصصی در این حوزه در سال ۹۶ درکشور چاپ شد کتاب با حمایت وزارت نفت بالاخص بسیج وزارتخانه چاپ شد و با حضور آقای مهندس زنگنه وزیر محترم نفت و سردار جلالی رییس محترم پدافند غیر عامل کشور در مراسمی این کتاب رونمایی شد. البته پروفسور جلالی همین کرسی درسی را در ترم‌های بعدی در یکی از دانشگاه‌های آمریکا برگزار کردند.
۳۰۰ جلد از این کتاب را به دانشگاه‌های کشور، مراکز علمی و وزارت‌خانه‌های مختلف و حتی برخی از نمایندگان مجلس فرستادیم تا حداقل ۲ فصل اول را بخوانند و، چون می‌دانستم متاسفانه به دلایل مختلف ما ایرانی‌ها زیاد اهل مطالعه نیستیم لذا در یک صفحه نیز خلاصه آن را نوشتم و به همراه کتاب فرستادم و خوشبختانه بعد از یک سال دیدم یک حرکتی شده است و سیگنال‌های مثبتی از این نشر کتاب گرفتم.
۵۰ جلد از کتاب را به پدافند غیرعامل کادو دادیم. اخیرا دیدم کار‌هایی خوبی شده است و چند روز پیش دیدم نامه‌ای آمده است که همه وزارت خانه‌ها باید وضعیت و تکلیفشان را با اینترنت اشیاء روشن کنند که برای من بسیار مسرت بخش بود و ۲ هفته پیش یکی با یکی از نمایندگان محترم مجلس تماس داشتم که موضوع IoT را برای برخی از نمایندگان در یک جلسه توضیح دهم.
فارس: با این شرایط مسئولان کشور نیز به فکر فرورفته اند تا هرچه سریعتر در این مسیر حرکت کنند
علوی نیا: الان تلنگر‌های خوبی زده شده است، اما متأسفانه هنوز به طور جدی کار نشده و باز تاکید می‌کنم که این فناوری مانند یک سونامی کل جهان را در بر خواهد گرفت.
فارس: در مورد مشکلاتی که از نظر امنیتی میتواند برای ما ایجاد کند هم توضیح دهید، چون به نظر می‌رسد اگر درست از این فناوری استفاده نشود میتواند مشکلات جدی را از لحاظ امنیتی برای ما ایجاد کند
علوی نیا:، اما موضوع مهم بحث امنیتی و فضای سایبری است اگر دیر بجنبیم ما واقعاً به مشکلات جدی بر خواهیم خورد و تعارف هم نداریم، چون زیرساخت‌ها و بخش بالادستی این فناوری دست ما نیست و می‌توانند از این علیه منافع ما استفاده کنند.
من می‌خواهم در ادامه صحبتمان به بیانات مقام معظم رهبری اشاره کنم ایشان با استناد به حدیث العلم السلطان، مَن وَجَدَهُ صالَ بِهِ، ومَن لَم یَجِدهُ صیلَ عَلَیهِ می‌فرمایند:
ما تأکید می‌کنیم روی علم. این تأکید، جدی است؛ تعارف نیست؛ از روی یک احساس کاذبِ تشریفاتیِ موسمی نیست؛ بلکه از یک تشخیص عمیق و محاسبه شده بر می‌خیزد. زورگوئی در دنیا زیاد است. زورگویان متکی به قدرت شان هستند. آن قدرت و آن ثروت و آن امکانات، برخاسته‌ی از دانش آن هاست. بدون دانش نمی‌شود مقابله کرد، نمی‌شود مواجهه کرد. بنابراین، این یک محاسبه دقیق است.
اینترنت اشیا همان دانشی است که هر کسی در آینده آن را داشته باشد میتواند قدرت داشته باشد و همان سلطان است. اگر این فناوری را در ایران نداشته باشیم و فقط ما مصرف کننده باشیم و به تکنولوژی آن دسترسی نداشته باشیم میتواند ما را دچار دردسر کند، زیرا از ریزترین اطلاعات شخصی ما تا مراکز حیاتی ما همه آن‌ها دست خواهد افتاد و تا بیایم ببینیم چه کار می‌خواهیم انجام دهیم کار از کار گذشته است. من حرفم این است که از ده شرکت بزرگ اینترنت اشیا ۹ تای آن‌ها در آمریکا است و اگر یک مطالعه در خصوص شرکت‌های فعال در حوزه امنیت سایبری اینترنت اشیا داشته باشیم متوجه می‌شویم که اکثر این شرکت‌ها را اسرائیل پشتیبانی میکند، زیرا اهرم فشار در این فناوری همان امنیت سایبری است و لذا اسرائیل دقیقا در همین مسئله تمرکز کرده است و سرمایه‌گذاری میکند.
فارس: با این شرایط با این فناوری باید چه برخوردی از سوی ما صورت گیرد؟ و در کدام بخش‌ها می‌توانیم در این فناوری خودکفا شویم؟
علوی نیا: همین که بتوانیم اولویت بندی کنیم و واقع بینانه نگاه کنیم برای ما مفید است مثلا در صنایع نفت و گاز، یکسری موارد امنیتی وجود دارد که باید آن‌ها را بررسی کنیم و نقاط ضعف و آسیب‌پذیر را باید شناسایی کنیم.
خوشبختانه این تکنولوژی به بلوغ نرسیده و در حال رشد است و فاصله ما با دنیا در آن حدی نیست که نتوان جبران کرد البته در کشور‌های صنعتی این فناوری به سرعت در حال رشد است و اگر بتوانیم قدمی هر چند کوچک برداریم باز می‌توانیم حرفی برای گفتن در منطقه داشته باشیم لذا قطعاً ما می‌توانیم در این عرصه حضور داشته باشیم مخصوصاً در منطقه غرب آسیا می‌توانیم پیشرو باشیم. الان فرصت بسیار عالی است در این زمینه برای ایران، منتها یک مدیریت و دلسوزی خوبی می‌خواهد.
دوباره تاکید می‌کنم امروز زمانی این بحث مطرح می‌شود که ایران میتواند در بدست آوردن این تکنولوژی حرکت‌های مفیدی را انجام دهد، اما اگر به این بحث ورود نکنیم و ما فقط مصرف کننده باشیم قطعا خطرات جبران ناپذیری را برای ما به بار خواهد آورد.