پیام رسان های اجتماعی به رغم اینکه امروزه به بخشی از سبک زندگی مردم بدل شده اند اما برخی از مسائل و مشکلاتی نیز ایجاد کرده اند که رسیدگی به آنها نیازمند سیاستگذاری های دقیق و حساب شده فرهنگی است.
به گزارش پایداری ملی از گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش های خبری ایرنا، اثرات فضای مجازی به
طور کل و پیام رسان ها به طور خاص در فرهنگ و زندگی مردم بسیار عمیق و
ماندگار خواهد بود. به همین خاطر گسترش و فعالیت آنها موضوع مهمی در
سیاستگذاری های فرهنگی است.
در همین راستا ضمن ایجاد ممنوعیت برای برخی شبکه های اجتماعی و پیام رسان های خارجی چون تلگرام، چند پیام رسان داخلی ایجاد شده و حمایت هایی نیز، چه از نظر مالی و چه به لحاظ قانونی از آنها صورت گرفته است. همچنین در حال حاضر طرح ساماندهی پیام رسان های اجتماعی در مجلس شورای اسلامی در حال بررسی است.
نظر به اهمیت موضوع در این باره پژوهشگر گروه پژوهش ایرنا با دکتر حسین امامی مدرس دانشگاه و پژوهشگر رسانه های نوین گفت وگویی انجام داده است.
** ناکارآمدی برخورد سلبی با پیام رسانهای خارجی
دکتر امامی ابتدا گفت: تجربه نحوه برخورد با شبکه های اجتماعی و همچنین پیام رسان های موبایلی نشان داده است که برخورد سلبی و ایجاد ممنوعیت برای فعالیت آنها و دسترسی کاربران این شبکه ها کارساز نیست. چون با استفاده مردم از فیلتر شکن ها و VPNها به راحتی دسترسی فراهم می شود. نه تنها به هر پیام رسان یا شبکه اجتماعی دسترسی فراهم شده است بلکه از زمانی که تلگرام را فیلتر کردند و VPN ها فعال شدند کاربران به توئیتر هم وارد شده و حتی در آن فعال تر هم شده اند.
دسترسی به سایر شبکه های اجتماعی نیز به همین راحتی است. یعنی اکنون چه شبکه و یا پیام رسانی فیلتر بشود و چه فیلتر نشود یک فرهنگی درباره استفاده از فیلتر شکن ها در جامعه شکل گرفته است. بنابر این هرگونه ممنوعیتی محکوم به شکست است. هم تجربه کشور خودمان و هم نحوه برخورد سایر کشورها با این موضوع قابل تأمل است. کمتر کشوری هست که بخواهد چنین برخورد سلبی با موضوع داشته باشد.
** بی اعتمادی نتیجه انتقال مدیریت پیام رسانها به سازمان پدافند غیرعامل
وی اظهار داشت: در مورد انتقال نظارت و کنترل از مخابرات به سازمان پدافند غیر عامل هم بنده مخالف هستم. به این دلیل که کار تخصصی در این حوزه در دست مخابرات است. وظیفه دولت ها بر اساس مبانی حقوق بین الملل ارتباطات و مباحث حقوق فناوری قبل از هر چیز ایجاد زیرساخت های لازم برای کاربران و دوم پشتیبانی و حمایت از کاربران است.
' در زمینه هایی که ممکن است تحت عنوان حریم خصوصی باشد یا سایر سوء استفاده هایی که ممکن است در فضای مجازی صورت گیرد باید از کاربران حمایت کنند. بنابر این، بردن این کار در ذیل فعالیت های سازمان پدافند غیرعامل جز امنیتی تر کردن این فضا برای کاربران هیچ منفعت و فایده ای برای مردم که یکی از حقوق اولیه آنها است ندارد. چون استفاده از فضای مجازی و شبکه های اجتماعی امروزه جزئی از حقوق بشر شده است. حتی دسترسی به شبکه های اجتماعی به عنوان جزئی از حقوق بشر یاد می کنند. بنابر این جز اینکه حق مردم پایمال بشود و فضای بی اعتمادی را در جامعه عیانتر کند فایده دیگری ندارد.'
** راه حل اصلی در ورود بخش خصوصی به صدا و سیما است.
وی عنوان کرد: در مورد راه حل درست باید گفت که مشکل فقط در نحوه برخورد با فضای مجازی نیست. باید به صورت ریشه ای مشکل را حل کرد. شاید باید از صدا و سیما شروع کرد. ماهیت حاکمیتی بودن صدا و سیما و اینکه با گذشت چهل سال هنوز در تفکر اولیه صدا و سیما هستیم، مشکل ساز است. این تفکر که صدا و سیما قابل واگذاری به بخش خصوصی نیست. نمی توان از مردم انتظار داشت که فقط از یک کانال ارتباطی پیام را دریافت کنند. پس فضا باید باز بشود. بخش اصلی باز شدن فضا که به نظر من تا 50 درصد است به عهده صدا و سیما است. چون بخش خصوصی نتوانسته است در این حوزه ورود پیدا بکند. با دیدگاه های مختلف خبر را ارائه بدهد. صدا و سیما حدود 60 شبکه تلوزیونی دارد همه آنها فقط یک سیاست خبری را دنبال می کنند. مخاطب دنبال دیدگاه های مختلف و متنوع است.
** فیلترینگ تلگرام بین مردم و دولت فاصله انداخته است
این پژوهشگر رسانه های نوین گفت: دیگر اینکه تجربه فیلترینگ تلگرام باعث ایجاد فاصله بین دولت و مردم شد. به خاطر اینکه دستگاه های دولتی، خبرگزاری های رسمی از استفاده از تلگرام منع شدند. این در حالی است که مردم در این شبکه ها حضور داشتند. این اشتباه است که بدون وجود شرایط لازم، به زور دستگاه های دولتی را وارد پیام رسانهای داخلی کنیم. در تلگرام اول مردم حضور داشتند بعد دستگاه های اجرایی رفتند و در آنجا حضور پیدا کردند. بنابر این ما به مردم نیاز داریم. از اصولی که در زمینه وب 2 مطرح می شود این است که اول ببینید که مردم شما در کدام شبکه های اجتماعی حضور دارند بعد سازمان ها و ارگان ها بروند در آنجا به مردم خدمت رسانی کنند و با مردم ارتباط بگیرند. اما در کشور ما متأسفانه وقتی دسترسی دستگاه ها با تلگرام را قطع کردند با یک حلقه مفقوده ای مواجه شدیم و مشکلاتی هم برای کشور به وجود آمد. نتیجه این شد که چند وقت اخیر ایسنا و فارس و غیره رفتند دوباره به تلگرام پیوستند.
** موضوع امنیت داخلی کشورها اصلی ترین مساله در حوزه پیام رسان ها
امامی عنوان داشت: اصولاً کشورها وقتی مشکل امنیت دارند نمی گویند ما مساله امنیت داریم. بلکه مسائل دیگری مثل اینکه این شبکه ها موجب فروپاشی خانواده ها و غیره می شوند را مطرح می کنند. اما وقتی که مردم متوجه شده اند که این محدودیت ها ممکن است دلایل دیگری داشته باشند به طور شفاف بحث امنیتی را مطرح می کنند. نکته دیگر اینکه دسترسی این دستگاه های اطلاعاتی و امنیتی به فرستنده و گیرنده به راحتی فراهم نیست. اینکه یک پیام اولین بار توسط چه کسی ارسال شده و توسط چه کسی دریافت شده است مشخص نیست. چون همه این اطلاعات در آن سروری قرار دارد که در اختیار صاحبان این پیام رسان ها است.
وی در ادامه گفت: مساله اصلی بحث امنیت داخلی کشورها است. در حقوق بین المللی ارتباطات هم این موضوع مطرح است. اینکه اگر امنیت کشور نقض بشود باید برخورد صورت بگیرد. اما اگر مقداری پارا فراتر بگذاریم و آزادی بیان و حریم خصوصی افراد خدشه دار بشود مردم از این ناراضی هستند. در واقع عدم استقبال مردم از پیام رسان های داخلی نیز همین مسائل امنیتی، آزادی بیان و حریم خصوصی بود.
** لزوم تعامل درست با پیام رسان های خارجی
امامی در نهایت اظهار داشت: معمولاً برخی از کشورها از پیام رسان های خارجی مانند تلگرام و واتساپ می خواهند که سرورشان را در کشور آنها قرار بدهند. البته اگر در این حد باشد مشکلی پیش نمی آید. ولی ممکن است یک دسترسی فراتر بخواهند. یعنی بگویند چون در کشور ما هستی باید طبق قانون کشور من عمل کنید و هر لحظه هر گونه اطلاعاتی خواستم باید با حکم قضایی در اختیار من قرار بدهید. این مشکلات وجود دارد. وگرنه گوگل، فیسبوک و... در کشورهای مختلف دفتر باز کرده اند. اما یک سری تعهداتی هست که اگر بخواهیم سرورشان را داخل کشور بیاورند باید ما به آنها عمل بکنیم. که به نظر من ممکن است در این موارد نتوانسته ایم خوب تعامل بکنیم.
در همین راستا ضمن ایجاد ممنوعیت برای برخی شبکه های اجتماعی و پیام رسان های خارجی چون تلگرام، چند پیام رسان داخلی ایجاد شده و حمایت هایی نیز، چه از نظر مالی و چه به لحاظ قانونی از آنها صورت گرفته است. همچنین در حال حاضر طرح ساماندهی پیام رسان های اجتماعی در مجلس شورای اسلامی در حال بررسی است.
نظر به اهمیت موضوع در این باره پژوهشگر گروه پژوهش ایرنا با دکتر حسین امامی مدرس دانشگاه و پژوهشگر رسانه های نوین گفت وگویی انجام داده است.
** ناکارآمدی برخورد سلبی با پیام رسانهای خارجی
دکتر امامی ابتدا گفت: تجربه نحوه برخورد با شبکه های اجتماعی و همچنین پیام رسان های موبایلی نشان داده است که برخورد سلبی و ایجاد ممنوعیت برای فعالیت آنها و دسترسی کاربران این شبکه ها کارساز نیست. چون با استفاده مردم از فیلتر شکن ها و VPNها به راحتی دسترسی فراهم می شود. نه تنها به هر پیام رسان یا شبکه اجتماعی دسترسی فراهم شده است بلکه از زمانی که تلگرام را فیلتر کردند و VPN ها فعال شدند کاربران به توئیتر هم وارد شده و حتی در آن فعال تر هم شده اند.
دسترسی به سایر شبکه های اجتماعی نیز به همین راحتی است. یعنی اکنون چه شبکه و یا پیام رسانی فیلتر بشود و چه فیلتر نشود یک فرهنگی درباره استفاده از فیلتر شکن ها در جامعه شکل گرفته است. بنابر این هرگونه ممنوعیتی محکوم به شکست است. هم تجربه کشور خودمان و هم نحوه برخورد سایر کشورها با این موضوع قابل تأمل است. کمتر کشوری هست که بخواهد چنین برخورد سلبی با موضوع داشته باشد.
** بی اعتمادی نتیجه انتقال مدیریت پیام رسانها به سازمان پدافند غیرعامل
وی اظهار داشت: در مورد انتقال نظارت و کنترل از مخابرات به سازمان پدافند غیر عامل هم بنده مخالف هستم. به این دلیل که کار تخصصی در این حوزه در دست مخابرات است. وظیفه دولت ها بر اساس مبانی حقوق بین الملل ارتباطات و مباحث حقوق فناوری قبل از هر چیز ایجاد زیرساخت های لازم برای کاربران و دوم پشتیبانی و حمایت از کاربران است.
' در زمینه هایی که ممکن است تحت عنوان حریم خصوصی باشد یا سایر سوء استفاده هایی که ممکن است در فضای مجازی صورت گیرد باید از کاربران حمایت کنند. بنابر این، بردن این کار در ذیل فعالیت های سازمان پدافند غیرعامل جز امنیتی تر کردن این فضا برای کاربران هیچ منفعت و فایده ای برای مردم که یکی از حقوق اولیه آنها است ندارد. چون استفاده از فضای مجازی و شبکه های اجتماعی امروزه جزئی از حقوق بشر شده است. حتی دسترسی به شبکه های اجتماعی به عنوان جزئی از حقوق بشر یاد می کنند. بنابر این جز اینکه حق مردم پایمال بشود و فضای بی اعتمادی را در جامعه عیانتر کند فایده دیگری ندارد.'
** راه حل اصلی در ورود بخش خصوصی به صدا و سیما است.
وی عنوان کرد: در مورد راه حل درست باید گفت که مشکل فقط در نحوه برخورد با فضای مجازی نیست. باید به صورت ریشه ای مشکل را حل کرد. شاید باید از صدا و سیما شروع کرد. ماهیت حاکمیتی بودن صدا و سیما و اینکه با گذشت چهل سال هنوز در تفکر اولیه صدا و سیما هستیم، مشکل ساز است. این تفکر که صدا و سیما قابل واگذاری به بخش خصوصی نیست. نمی توان از مردم انتظار داشت که فقط از یک کانال ارتباطی پیام را دریافت کنند. پس فضا باید باز بشود. بخش اصلی باز شدن فضا که به نظر من تا 50 درصد است به عهده صدا و سیما است. چون بخش خصوصی نتوانسته است در این حوزه ورود پیدا بکند. با دیدگاه های مختلف خبر را ارائه بدهد. صدا و سیما حدود 60 شبکه تلوزیونی دارد همه آنها فقط یک سیاست خبری را دنبال می کنند. مخاطب دنبال دیدگاه های مختلف و متنوع است.
** فیلترینگ تلگرام بین مردم و دولت فاصله انداخته است
این پژوهشگر رسانه های نوین گفت: دیگر اینکه تجربه فیلترینگ تلگرام باعث ایجاد فاصله بین دولت و مردم شد. به خاطر اینکه دستگاه های دولتی، خبرگزاری های رسمی از استفاده از تلگرام منع شدند. این در حالی است که مردم در این شبکه ها حضور داشتند. این اشتباه است که بدون وجود شرایط لازم، به زور دستگاه های دولتی را وارد پیام رسانهای داخلی کنیم. در تلگرام اول مردم حضور داشتند بعد دستگاه های اجرایی رفتند و در آنجا حضور پیدا کردند. بنابر این ما به مردم نیاز داریم. از اصولی که در زمینه وب 2 مطرح می شود این است که اول ببینید که مردم شما در کدام شبکه های اجتماعی حضور دارند بعد سازمان ها و ارگان ها بروند در آنجا به مردم خدمت رسانی کنند و با مردم ارتباط بگیرند. اما در کشور ما متأسفانه وقتی دسترسی دستگاه ها با تلگرام را قطع کردند با یک حلقه مفقوده ای مواجه شدیم و مشکلاتی هم برای کشور به وجود آمد. نتیجه این شد که چند وقت اخیر ایسنا و فارس و غیره رفتند دوباره به تلگرام پیوستند.
** موضوع امنیت داخلی کشورها اصلی ترین مساله در حوزه پیام رسان ها
امامی عنوان داشت: اصولاً کشورها وقتی مشکل امنیت دارند نمی گویند ما مساله امنیت داریم. بلکه مسائل دیگری مثل اینکه این شبکه ها موجب فروپاشی خانواده ها و غیره می شوند را مطرح می کنند. اما وقتی که مردم متوجه شده اند که این محدودیت ها ممکن است دلایل دیگری داشته باشند به طور شفاف بحث امنیتی را مطرح می کنند. نکته دیگر اینکه دسترسی این دستگاه های اطلاعاتی و امنیتی به فرستنده و گیرنده به راحتی فراهم نیست. اینکه یک پیام اولین بار توسط چه کسی ارسال شده و توسط چه کسی دریافت شده است مشخص نیست. چون همه این اطلاعات در آن سروری قرار دارد که در اختیار صاحبان این پیام رسان ها است.
وی در ادامه گفت: مساله اصلی بحث امنیت داخلی کشورها است. در حقوق بین المللی ارتباطات هم این موضوع مطرح است. اینکه اگر امنیت کشور نقض بشود باید برخورد صورت بگیرد. اما اگر مقداری پارا فراتر بگذاریم و آزادی بیان و حریم خصوصی افراد خدشه دار بشود مردم از این ناراضی هستند. در واقع عدم استقبال مردم از پیام رسان های داخلی نیز همین مسائل امنیتی، آزادی بیان و حریم خصوصی بود.
** لزوم تعامل درست با پیام رسان های خارجی
امامی در نهایت اظهار داشت: معمولاً برخی از کشورها از پیام رسان های خارجی مانند تلگرام و واتساپ می خواهند که سرورشان را در کشور آنها قرار بدهند. البته اگر در این حد باشد مشکلی پیش نمی آید. ولی ممکن است یک دسترسی فراتر بخواهند. یعنی بگویند چون در کشور ما هستی باید طبق قانون کشور من عمل کنید و هر لحظه هر گونه اطلاعاتی خواستم باید با حکم قضایی در اختیار من قرار بدهید. این مشکلات وجود دارد. وگرنه گوگل، فیسبوک و... در کشورهای مختلف دفتر باز کرده اند. اما یک سری تعهداتی هست که اگر بخواهیم سرورشان را داخل کشور بیاورند باید ما به آنها عمل بکنیم. که به نظر من ممکن است در این موارد نتوانسته ایم خوب تعامل بکنیم.