به گزارش پایداری ملی به نقل از خبرگزاری تسنیم،هزینه‌های دفاعی و امنیتی ایران در بالاترین تخمین‌ها چه عددی است و این هزینه‌ها چه باری به دوش اقتصاد ایران می‌گذارد؟ این گزارش، تحقیقی در پاسخ به این سوال است.
ایران در بالاترین تخمین‌های موسسات وابسته به آمریکا، سالانه ۱۶
میلیارد دلار در مجموع برای امنیت و مصارف دفاعی خود هزینه می‌کند. این رقم
۴۰ برابر کمتر از هزینه‌های نظامی اعلام شده آمریکاست. همچنین در مقایسه
با کشور‌های منطقه نیز کل هزینه‌های ایران در این جوزه حدوداً یک پنجم
عربستان سعودی است.
اگر بخواهیم تمام فاکتور‌های موثر اعم از
درآمدسرانه یک کشور و صادرات و واردات آن را در نظر گرفته و نهایتاً میزان
باری که هزینه‌های امنیتی و نظامی بر روی دوش اقتصاد یک کشور می‌گذارد را
مقایسه کنیم، بررسی‌های موسسات وابسته به پنتاگون نشان می‌دهد هزینه‌های
دفاعی و امنیتی ایران کمترین بار را در بین کشور‌های منطقه بر دوش اقتصاد
کشور گذاشته است. از این نظر، عمان و عربستان با هزینه‌های کلان نظامی در
مقایسه با حجم و قدرت اقتصادی کشورشان، بیشترین بار را به دوش اقتصاد
می‌گذارند و پس از آن‌ها عراق و رژیم صهیونیستی و کویت و بحرین قرار دارند.
ایران و قطر از این منظر که مهمترین فاکتور در این تحقیق است، در قعر جدول
قرار دارند و به عبارت بهتر کمترین فشار را به اقتصادشان وارد می‌کنند.
با در نظر گرفتن میزان موفقیت و شکست‌های کشور‌های مورد بررسی در پیگیری
سیاست‌هایشان، له یا علیه مقاومت، می‌توان این ارقام را به صورت معنادارتری
فهمید. در حالی که ایران یک پنجم عربستان سعودی در منطقه هزینه کرده، اما
تقریباً تمام سیاست‌های عربستان علیه مقاومت ناکام مانده است.
این
هزینه‌ها با احتساب جمله‌ی مشهور ترامپ بهتر فهمیده می‌شود. رئیس‌جمهور
آمریکا طی یکی دو سال اخیر مدام تکرار کرده است که آمریکا ۷ تریلیون دلار
در منطقه خاورمیانه هزینه کرده و هیچ‌چیز به دست نیاورده است.
پاسخ مشروح به همراه جدول و نمودار‌های مرتبط:
موضوع هزینه‌هایی که ایران برای مصارف دفاعی در داخل و منطقه می‌کند به مسئله‌ای پرمناقشه طی سال‌های اخیر تبدیل شده است. داشتن تصویری شفاف از این موضوع از دو جهت حائز اهمیت است، نخست آنکه ایران غالباً از سوی آمریکا و برخی کشور‌های اروپایی و نیز بعضی از کشور‌های حاشیه خلیج فارس متهم می‌شود که با اختصاص بودجه‌ها و هزینه‌های کلان در منطقه، رقابت و درگیری‌های نظامی به راه انداخته است، و دیگر اینکه در داخل نیز بعضاً این تفکر وجود دارد که سهم عمده درآمد‌ها و بودجه کشور مصروف هزینه‌های نظامی است و همین مسئله بار سنگینی را بر دوش اقتصاد ایران گذاشته است. اما چگونه می‌توان این مسئله را بررسی کرد؟
کل بودجه مربوط به امور دفاعی و امنیتی ایران در بودجه ۱۳۹۷، کمتر از ۶۳ هزار میلیارد تومان برآورد شده است. این مبلغ مجموع تمام هزینه‌های مربوط به مباحث دفاعی و امور امنیتی و انتظامی درباره ایران است که از بودجه‌های جاری مانند هزینه پرسنل تا سایر مخارج اعم از عمرانی و تحقیقاتی تمام نیرو‌های نظامی و انتظامی مانند ارتش، نیروی انتظامی، سپاه، بسیج و اطلاعات... را شامل می‌شود.
جدول شماره ۱- کل هزینه‌های دفاعی و امنیتی ایران بر اساس بودجه سال ۹۷
اگر به دلار ۴۰۰۰ تومانی، یعنی نرخ حدودی دلار در زمان بررسی و تصویب بودجه ۹۷، این بودجه را به دلار محاسبه کنیم، چیزی کمتر از ۱۵ میلیارد و ۷۵۰ میلیون دلار خواهد بود. با این حال اگر این بودجه به نرخ حدودی دلار طی روز‌های اخیر (۲۴ مهر ۹۷) یعنی حدود ۱۳ هزار تومان محاسبه شود، عدد کل بودجه امنیتی و دفاعی ایران در سال ۹۷ رقم ۴ میلیارد و ۸۴۵ میلیون دلار خواهد بود. همچنین در مقام مقایسه با سایر اعداد و ارقام بودجه رسمی کشور، بودجه شرکت‌های دولتی و بانک‌ها ۸۳۰ هزار میلیارد تومان است، بدین ترتیب کل بودجه دفاعی و امنیتی کشور معادل ۷.۵ درصد بودجه شرکت‌های دولتی و بانکهاست. هزینه‌های جاری دولت، یعنی رقمی که دولت خرج خودش (حقوق کارمندان و سایر مخارج خود) می‌کند، ۲۹۳ هزار میلیارد تومان یعنی ۵ برابر کل هزینه‌های دفاعی و امنیتی کشور است. هزینه‌های جاری دولت به این معناست که این هزینه‌ها شامل هزینه‌های عمرانی و سازندگی دولت نمی‌شود. بلکه با احتساب هزینه‌های عمرانی، بودجه عمومی دولت در سال ۹۷، عدد ۴۴۳ هزار میلیارد تومان است.
با این حال مدنظر قرار دادن این عدد به استناد بودجه رسمی ایران، احتمالاً نمی‌تواند به همه سوالات در این باره پاسخ دهد؛ سوالاتی از این قبیل که اولاً آیا این عدد رقم واقعی هزینه‌های ایران است و ثانیاً این عدد در مقایسه با کلیت اقتصاد ایران و اوضاع اقتصادی مردم‌اش چه معنایی می‌یابد؟ و ثالثاً این عدد در قیاس با هزینه‌های دشمنان و همچنین همسایگان ایران در منطقه و جهان، ایران بیش از دیگران هزینه می‌کند یا کمتر؟ و این نسبت به چه شکل است؟
برای رهایی از شبهه سوال اول، یعنی قابل اطمینان بودن یا نبودن عدد و رقم ذکر شده در بودجه رسمی کشور، اساساً بهتر است با صرف‌نظر از این بودجه، مبنا را همان اعداد و ارقامی قرار دهیم که موسسات مطالعاتی و تحقیقاتی وابسته به غرب و حتی دشمنان ایران ارائه کرده‌اند. موسسات و اشخاص مختلف اعداد مختلفی را در این باره ذکر کرده‌اند، با این حال دامنه‌ی این اعداد را می‌توان بین ۶ تا ۱۶ میلیارد دلار در بالاترین تخمین‌ها و ادعا‌ها در نظر گرفت.
موسسه Trading Economics هزینه نظامی ایران در سال ۲۰۱۷ را حدود ۱۴ میلیارد دلار برآورد می‌کند.
تخمین هزینه دفاعی-امنیتی ایران در موسسه Trending Economics
با این حال موسسه Global Fire Power کل بودجه دفاعی ایران را ۶ میلیارد و ۳۰۰ میلیون تومان تخمین زده است (اینجا).
تخمین هزینه دفاعی-امنیتی ایران توسط موسسه Global Fire Power
موسسه American Action Forum هم در سال ۲۰۱۵ بودجه دفاعی ایران را ۱۴.۷ میلیارد دلار ارزیابی کرده بود (اینجا). باراک اوباما رئیس‌جمهور سابق آمریکا هم طی مصاحبه‌ای با یک شبکه آمریکایی گفته بود کل بودجه دفاعی ایران ۱۵ میلیارد دلار است در حالی که بودجه دفاعی کشور‌های خلیج فارس ۱۵۰ میلیارد دلار است. (اینجا).
اما آخرین گزارش تفصیلی قابل توجه درباره هزینه‌های نظامی کشور‌های منطقه غرب آسیا، اخیراً (۴ سپتامبر ۲۰۱۸، ۱۳ شهریور ۱۳۹۷) توسط موسسه مشهور (CSIS) «مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌الملل» Center for Strategic and International Studies منتشر شده است. CSIS به عنوان یک اتاق فکر (Think Thank) بسیار مشهور در آمریکا و جهان در امور نظامی و امنیتی شناخته می‌شود و به صورت اعلام نشده ارتباطات ویژه‌ای با پنتاگون و مراکز امنیتی آمریکا دارد. گزارش مورد اشاره با تمرکز بر روی ایران نوشته شده و نویسنده اصلی آن کردزمن (Anthony H. Cordesman) است. کردزمن پیش از این نیز گزارش‌های متعددی درباره ایران (به عبارت بهتر، علیه ایران) نوشته است. از سوابق او مشاورت و دستیاری در امور مربوط به امنیت ملی برای جان مک‌کین سناتور مشهور ضدایرانی در کمیته امور تسلیحاتی سنا (یکی از عالی‌ترین مراکز مربوط به امور نظامی در آمریکا) است.
تصویر جلد گزارش اخیر CSIS درباره هزینه‌های نظامی و امنیتی در منطقه
نوع رویکرد موسسه CSIS، نویسنده اصلی گزارش اخیر، عنوان آن و زمانی که این گزارش منتشر شده، همگی نشانه‌هایی است از اینکه این گزارش بیشتر به سمت اغراق درباره هزینه‌های دفاعی و امنیتی ایران متمایل است تا تخفیف و تقلیل آن؛ بویژه اینکه آمریکا و اروپا در ماه‌های اخیر بر روی موضوع فعالیت‌های ایران در منطقه به نحو ویژه‌ای ورود و فشار هماهنگ با آمریکا به ایران را به این موضوع متمرکز کرده‌اند تا جمهوری اسلامی وادار به دادن امتیاز‌های سنگینی به غرب شود. تجربه نیز نشان داده چنین موسساتی غالباً به عنوان جزئی از اِعمال سیاست‌های کلان آمریکا و غرب، دست کم درباره ایران، عمل می‌کنند.
با این حال می‌توان برای درنظر گرفتن بدترین حالت، همین گزارش CSIS را مبنا قرار داد و بر اساس آن یک جمع‌بندی از نسبت اقتصاد ایران و کشور‌های منطقه و هزینه‌های نظامی و دفاعی آن‌ها ارائه کرد.
بر اساس گزارش CSIS، صادرات سالانه ایران ۱۱۰.۸ میلیارد دلار است که از این میان تقریباً نصف این صادرات (۵۲.۷ میلیارد دلار) را صادرات نفتی تشکیل می‌دهد. این رقم برای امارات ۳۱۳.۵ میلیارد دلار صادرات (۶۵.۶ صادرات نفتی) و برای عربستان ۲۳۱.۵ میلیارد دلار صادرات سالانه (۱۵۹.۷ میلیارد دلار صادرات نفتی) است. در واقع عربستان حدوداً ۲ برابر ایران در سال صادرات انجام می‌دهد، اما حدود ۷۰ درصد صادرات آن نفتی است در حالی که این رقم برای ایران ۴۷ درصد است.
میزان صادرات نفتی و غیرنفتی و تولید ناخالص ملی ایران (GDP) در مقایسه با سایر کشور‌های منطقه و شورای هماهنگی خلیج فارس بر اساس گزارش CSIS
ارقام مقایسه‌ای که CSIS ازکل هزینه‌های امنیتی و دفاعی ایران در مقایسه با هزینه‌های نظامی کشور‌های حاشیه خلیج فارس، رژیم صهیونیستی و بعضی دیگر از کشور‌های منطقه ارائه کرده در جدول زیر قابل مشاهده است. بر این اساس بعد از عربستان با ۷۶.۷ میلیارد دلار هزینه نظامی و امنیتی در سال، عراق با ۱۹.۳ و رژیم صهیونیستی با ۱۸.۵، ایران با ۱۶ میلیارد دلار در جایگاه چهارم قرار می‌گیرد. بعد از ایران، عمان، کویت، مصر، لبنان، اردن و بحرین در جایگاه‌های بعدی هستند.
بر اساس جدول بالا، عربستان تقریباً ۵ برابر ایران در سال در امور نظامی و امنیتی هزینه می‌کند. قاعدتاً نقش آفرینی به عنوان تامین‌کننده اصلی مالی تروریسیم در منطقه یکی از علت‌های اصلی این هزینه‌کرد نجومی برای عربستان است.
همچنین در جدول زیر، CSIS روند تغییرات بودجه نظامی این کشور‌ها را بر اساس داده‌های موسسه SIPRI (موسسه تحقیقات صلح بین‌المللی استکهلم) را نمایش می‌دهد:
بر مبنای این جدول ایران تقریباً روند ثابت (با افزایش و کاهش‌های نسبی در برخی سال‌ها مانند ۲۰۱۲ و ۲۰۱۶) در هزینه‌های دفاعی و امنیتی داشته، اما روند صعودی هزینه‌های نظامی عربستان سعودی (نمودار آبی رنگ) بسیار قابل توجه است. بعد از عربستان، امارات متحده عربی مشخص‌ترین افزایش بودجه نظامی را طی سال‌های اخیر دارد به نوعی که از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۴ بودجه نظامی این کشور حدوداً ۴ برابر شده است.
نمودار روند تغییرات واردات تسلیحات توسط این کشور‌ها (تصویر پایین) نیز بسیار قابل توجه است. در طرح گرافیکی زیر، CSIS بر اساس داده‌های SIPRI، تغییرات میزان واردات تسلیحات در این کشور‌ها دربازه‌ی سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۶ در مقایسه با میزان واردات آن‌ها در بین سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۱ نشان داده شده است. حجم دایره سبز رنگ نشانگر میزان واردات تخمینی این کشور‌ها در حد فاصل سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۱ و دایره نارنجی رنگ مشخصه‌ی این فاکتور در بین سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۶ است. بر اساس این طرح گرافیکی، حجم واردات تسلیحاتی ایران در سال‌های اخیر (۲۰۱۲ تا ۲۰۱۶) نسبت به دوره قبل از آن (۲۰۰۷-۲۰۱۱) کمتر نیز شده است، اما این موضوع درباره سایر کشور‌ها مانند عراق، کویت، امارات، قطر، بحرین، عمان و بویژه عربستان سعودی بسیار متفاوت است.
مقایسه واردات تسلیحات کشور‌ها بین دو بازه‌ی ۲۰۰۷-۲۰۱۱ و ۲۰۱۲-۲۰۱۶
آنچنان که مشخص است از سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۶ حجم واردات تسلیحاتی عربستان سعودی تقریباً سه برابر شده است. این مقطع زمانی با آغاز بحران سوریه و ماجرا‌های داعش و نیز جنگ عربستان علیه یمن منطبق است و قاعدتاً عربستان این تسیلحات را برای جنگ خود علیه مردم یمن و نیز کمک تسلیحاتی به داعش و دیگر گروه‌های تروریستی به کار گرفته است.
با این حال نمودار‌های فوق که نشان‌دهنده اختلاف نجومی هزینه کرد‌های کشوری مانند عربستان با ایران است، همچنان نمی‌تواند از مسئله اصلی که نسبت این هزینه‌ها با اقتصاد کشور است گره‌گشایی کند. قاعدتاً این شبهه می‌تواند همچنان پابرجا باشد که عربستان و امارات به این دلیل هزینه‌های نظامی بیشتری دارند که صادرات و GDP بیشتر و بالاتر و جمعیت کمتری نیز دارند و بر همین مبنا این هزینه فشاری بر اقتصاد آن‌ها وارد نمی‌کند. اما نمودار زیر که به نظر می‌رسد یکی از مهمترین نمودار‌های گزارش اخیر CSIS باشد، پاسخ قابل اعتنایی به این موضوع می‌دهد.
نمودار مقایسه‌ای نمایشگر "باری که هزینه‌های نظامی امنیتی هر کشور بر دوش اقتصادش می‌گذارد"
نمودار بالا در واقع با در نظرگرفتن پارامتر مهم GDP (تولید ناخالص ملی) هر کشور و همچنین احتساب هزینه‌های نظامی و امنیتی آن، فاکتور بسیار مهمی را استخراج می‌کند که عبارت است از: "باری که این هزینه‌های نظامی به دوش اقتصاد یک کشور می‌گذارد".
بر اساس نتایج این مقایسه، با مد نظر قرار دادن داده‌های هر دو موسسه IISS (موسسه بین‌المللی تحقیقات استراتژیک) و IHS، در واقع هزینه‌های دفاعی و امنیتی ایران کمترین فشار را در بین سایر کشور‌های مورد تحقیق بر روی اقتصاد می‌گذارد. در عین حال، هزینه‌های نظامی عمان و عربستان سعودی بالاترین فشار را بر اقتصاد این کشور‌ها گذاشته است. ایران و قطر در رتبه‌های آخر قرار می‌گیرند.
با این حال، علیرغم اینکه بر اساس مطالعات و جمع‌بندی CSIS، هزینه‌های نظامی و امنیتی ایران کمترین فشار را بر روی اقتصادش در بین کشور‌های منطقه قرار داده، اما در عین حال به اعتقاد بسیاری از کارشناسان بالاترین دستاورد‌ها را نیز داشته است. در حالی که بخش مهمی از مجموع هزینه‌های عربستان و بحرین و کویت و رژیم صهیونیستی و بعضاً قطر برای مقابله با محور مقاومت در منطقه، تامین مالی تروریسم و ستیزه‌جویی علیه ایران مصرف می‌شود، اما ایران با هزینه بسیار کمتر موفقیت‌های اصلی را از آن خود کرده است. عقیم گذاشتن داعش و سایر گروه‌های تروریستی در منطقه مهمترین دستاورد طی سال‌های اخیر بوده است.
ضمن اینکه در داده‌های مقایسه‌ای فوق، هزینه‌های سنگینی که آمریکا و برخی کشور‌های اروپایی در منطقه غرب آسیا علیه ایران و به نفع کشور‌های حاشیه خلیج فارس و گروه‌های تروریستی انجام می‌دهند در نظر گرفته نشده است که قاعدتاً باید جمع‌بندی نهایی درباره هزینه‌ها و دستاورد‌ها با احتساب آن‌ها صورت بگیرد. یکی از مهمترین داده‌ها در این باره اذعان دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا است. او بار‌ها تاکید کرده است که دولت آمریکا مبلغی معادل ۷۰۰۰۰۰۰۰۰۰۰۰۰ (هفت تریلیون) دلار در منطقه غرب آسیا تاکنون هزینه کرده و در واقع "هیچ‌چیز" به دست نیاورده است!