ویژه‌نامه تحلیلی تبیینی عماد
۰۱ دی ۱۴۰۳ - ۱۷:۴۲
به مناسبت روز قربانیان سلاح‌های شیمیایی
هر حادثه طبیعی و یا غیر طبیعی با استفاده از مواد شیمیایی که منجر به آسیب‌های اقتصادی و جانی شود، تهدید شیمیایی است.
به گزارش پایداری ملی، «ارتش سوریه از سلاح‌های شیمیایی استفاده کرده است»،
این جمله‌ای است که این روز‌ها رسانه‌های غربی از آن دم می‌زنند و تصاویر و
فیلم‌هایی از مردمی به نمایش می‌گذارند که گرفتار علائم مسمومیت‌های
شیمیایی شده‌اند، این رسانه‌ها و کشورهای حامی آنها که امروز به دروغ از
حمله شیمیایی سوریه خبر می دهند، روزی خود با این سلاح های مهلک و کشنده
شمار بسیاری از ایرانی ها را قتل عام کردند، کشور ما در دروان دفاع مقدس
قربانی ۳۵۰ حمله با این سلاح‌های وحشتناک غربی بود و مجروحان جنگی بسیاری
به همراه خانواده شان، 30 سال با درد و رنج تاول‌های شیمیایی زندگی کردند،
نفس های تنگی که هر لحظه ممکن است از شماره بیفتند.
سلاح های مرگباری که با مواد شیمیایی جان مردم را می گیرند
غلامرضا معصومی، عضو هیئت بورد سلامت در بلایای وزارت بهداشت در خصوص نوع سلاح های شیمیایی، اقدامات اولیه درمانی و آمادگی در گفت‌وگو با خبرنگار حوزه بهداشت و درمان گروه علمی پزشكی باشگاه خبرنگاران جوان؛ گفت: هر رویداد و حادثه طبیعی و یا غیر طبیعی، عمدی یا غیر عمدی با استفاده از عوامل یا مواد شیمیایی که منجر به آسیب‌های اقتصادی و جانی شود، تهدید شیمیایی است و این تهدیدها به صورت گسترده منجر به تخریب و نابودی محصولات کشاورزی، گیاهان و جانوران، منابع آب، هوا، غذا، صنایع، زیرساخت‌ها و محیط زیستی و تهدیدی وسیع برای امنیت عمومی جامعه محسوب می‌شود.
این متخصص طب اورژانس یکی از انواع این تهدیدهای شیمیایی را جنگ شیمیایی دانست و افزود: در این نوع حمله‌ها از جنگ افزار‌ها و مواد شیمیایی پرخطر علیه منابع انسانی یا زیرساخت‌های شیمیایی کشور استفاده می‌شود.
یک میلیون ایرانی قربانی حمله شیمیایی عراق در جنگ تحمیلی
وی عنوان کرد: متاسفانه کشور ما قربانی تروریسم، طولانی‌ترین جنگ تحمیلی ۸ ساله در قرن حاضر و سلاح‌های مختلف کشتار جمعی شیمیایی و میکروبی بوده است، علاوه بر مناطق جنگی، بسیاری از شهر‌ها و روستا‌های ایران، چون سردشت، آبادان، نودشه و روستا‌های اطراف مریوان، بانه، سرپل ذهاب نیز در معرض حمله های شیمیایی قرار گرفتند.
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران با اشاره به آمار قربانیان حمله‌های شیمیایی در دوران دفاع مقدس گفت: در طول جنگ تحمیلی و در اثر بیش از ۳۵۰ حمله شیمیایی، در مجموع بیش از یک میلیون نفر از رزمندگان و افراد غیر نظامی ایران در معرض آلودگی با این عوامل شیمیایی قرار گرفتند که از این تعداد حدود یکصد هزار نفر دچار مصدومیت شدیدتر شده و تحت مداوا قرار گرفتند.
۶۵
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران تصریح کرد: در طول ۸ سال جنگ تحمیلی، عراق در جبهه‌های مختلف غرب و جنوب از عوامل مختلف شیمیایی علیه رزمندگان اسلام استفاده کرد و گزارش‌های رسمی (از جمله گزارش کارشناسان سازمان ملل متحد) به کارگیری دو نوع مهم از عوامل شیمیایی یعنی گاز خردل و عوامل اعصاب را در جنگ عراق علیه ایران ثابت کردند.
وی افزود: در حال حاضر بیش از ۶۵ هزار نفر تحت عنوان جانباز شیمیایی با عوارض مشخص ناشی از مصدومیت شیمیایی تحت پوشش بنیاد شهید و امور ایثارگران قرار دارند و خدمات پزشکی دریافت می‌کنند.
موادشیمیایی خطرناک سلاح دست تروریست ها
عضو هیئت بورد سلامت در بلایای وزارت بهداشت در ادامه به استفاده از مواد شیمیایی خطرناک در جنگ‌های امروز در دنیا اشاره کرد و گفت: یکی دیگر از انواع تهدیدهای شیمیایی که هنوز به عنوان یک روش در دسترس جنگ‌ها و حمله‌ها به کار گرفته می‌شود، استفاده از مواد شیمیایی خطرناک به عنوان حمله تروریستی است.
وی افزود: مایعات و گاز‌های مختلفی چون گاز خردل در حمله‌های تروریستی استفاده می‌شود، خردل، گازی مایع، بی رنگ و بی بو در حالت معولی است، ولی در زمان حمله به عنوان یک سلاح خطرناک با بوی تند خردل یا سیر استشمام می‌شود.
بلاهای هولناکی که خردل به جان انسان ها می اندازد
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران به علائم مسمومیت با گاز خردل اشاره کرد و افزود: در مواجهه با گاز خردل علائم جسمی متعددی بروز پیدا می کندو شاخص‌ترین آنها علائم پوستی است که به طور معمول بین ۲ تا ۸ ساعت اولیه (بسته به شدت آلودگی) پس از حمله ایجاد می شود.
معصومی ادامه داد: پس از مسمومیت با گاز خردل ابتدا علائمی، چون آفتاب سوختگی به صورت قرمزی، خارش و سوزش پوست بروز می‌کند و به تدریج (در طول ۲ تا ۱۷ ساعت بعد) این علائم به صورت تاول‌های پوستی کوچک و سپس تاول‌های بزرگ ظاهر می‌شود.
این متخصص طب اورژانس اظهار کرد: نقاط گرم، مرطوب و ظریف‌تر پوست مانند کشاله ران، دستگاه تولیدمثل، زیر بغل، حفره جلوی آرنج و گردن سریعتر و بیشتر تحت تأثیر گاز خردل قرار می‌گیرند.
عضو هیئت بورد سلامت در بلایای وزارت بهداشت با بیان اینکه چشم نیز یکی از حساسترین اندام‌ها در مقابل گاز خردل است، گفت: علائم چشمی معمولاً زودتر آغاز می‌شوند و با نشانه هایی، چون سرخی و پرخونی چشم، سوزش چشم و احساس درد شدید، ترس از نور و صدمه به قرینه چشم بروز می‌کند.
ماسک اکسیژنی که تا پایان عمر وبال گردن می شود
وی به آسیب دستگاه و مجاری تنفسی در اثر مواجه با گاز خردل اشاره کرد و افزود: استنشاق بخار گاز خردل معمولاً باعث بروز التهاب در مجاری تنفسی شده و مقدار کمتری از آن وارد حنجره نیز باعث بروز خشونت صدا می‌شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران تصریح کرد: در افرادی که گرفتار مسمومیت با بخار خردل شده اند، به تدریج التهاب مجاری تنفسی و راه های هوایی بسته به میزان آلودگی و مدت زمان تماس با گاز شدت پیدا می‌کند و علائمی، چون سرفه، تنگی نفس، خس خس و علائمی شبیه سینه پهلو ایجاد می شود و حتی ممکن است عفونت بعدی باعث وخیمتر شدن ضایعات ریوی شود.
چگونه از یک حمله شیمیایی جان سالم به در ببریم؟
این متخصص طب اورژانس در ادامه به اقدامات اولیه در مواجهه با افراد مسموم با گاز خردل اشاره کرد و افزود: قدم اول در مواجهه با مصدوم ناشی از گاز خردل، دور کردن وی از محیط، منبع آلودگی و رفع آلودگی از وی است، در این شرایط باید لباس های فرد مسموم باید به سرعت در آورده و سعی شود لباس آلوده با پوست تماس پیدا نکند و در صورت امکان فورا بافوری‌های پزشکی یا اورژانس تماس برقرار شود.
وی افزود: صورت و مو‌های فرد مسموم با گاز خردل را با آب صابون به آرامی بشویید سپس، سایر نواحی آلوده بدن را با پارچه آغشته با آب و صابون خیس کنید، با آب تمیز شستشو دهید و لباسهای غیرآلوده به فرد بپوشانید، در صورت آلودگی چشمی، شستشوی با محلول آب بلافاصله پس از تماس با گاز خردل (۱۵ دقیقه اول پس از تماس) میتواند از اثرات آن بکاهد.
عضو هیئت بورد سلامت در بلایای وزارت بهداشت با اشاره به اقدامات عمومی در هنگام حمله‌های شیمیایی اظهار کرد: برای عکس العمل در برابر حمله شیمیایی باید آمادگی لازم را کسب کرد، اولین و مهمترین اقدام هوشیار بودن و توجه به رادیو یا تلویزیون برای دریافت توصیه های مسئولان ،جهت ماندن یا خارج شدن از منزل و نکات ایمنی لازم است.
وی ادامه داد: یک کیف امدادی حاوی رادیوی باطری دار، آب آشامیدنی و غذا‌های فاسد نشدنی، یک حلقه نوار درزگیر، قیچی و نایلون برای مسدود کردن در و پنجره و مجاری تهویه و جداسازی یک اتاق برای جلوگیری از ورود مواد شیمیایی خطرناک، جعبه کمک‌های اولیه اقلام بهداشتی شامل صابون، آب و ضدعفونی کننده تهیه کنید و در نزدیکی درب خروجی قرار دهید.
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران افزود: در صورت وقوع حمله شیمیایی، تمام تهویه ها از جمله بخاری، تهویه مطبوع و هواکش را خاموش و یک اتاق مسدود و بدون پنجره و خروجی و تهویه را در مرکز خانه به عنوان پناهگاه انتخاب کنید، اگر هنگام حمله در خیابان هستید، برخلاف جهت باد از منطقه آلوده دور شده و در مکانی بسته پناه بگیرید.
معصومی با اشاره به به حوادث ناشی از رعایت نکردن موارد ایمنی در استفاده از مواد شیمیایی خطرناک گفت: از این حوادث با عنوان حادثه شیمیایی ناشی از عدم ایمنی یاد می‌شود و متاسفانه این مورد هم با وضعیتی که در صنایع کشور ما هست، کم دیده نمی‌شود، در این موارد مسائل امنیتی کمتر مدنظر است، ولی معمولا به دلیل حجم بالا مشکلات ناشی از آلودگی اعم از تعداد افراد درگیر و منطقه آلوده شده به لحاظ زیست محیطی از اهمیت بالاتری برخوردار است.
معصومی در ادامه با بیان اینکه مهمترین راهکار مقابله با تهدیدهای شیمیایی، پدافند شیمیایی است، گفت: منظور از پدافند شیمیایی، مجموعه‌های از اقدامات پیشگیرانه شامل رصد و پایش تهدیدات و حوادث شیمیایی، تشخیص و اعلام وضعیت، محدود سازی منطقه آلوده، رفع آلودگی، امداد و نجات، درمان مصدومان، پاکسازی منطقه آلوده، بازیابی، آموزش، تمرین، ارتقاء آمادگی، کاهش آسیب پذیری‌ها، مصون سازی زیر ساخت‌ها و مدیریت بحران کشور در برابر هر گونه تهدید و حادثه متصوره است.
این متخصص طب اورژانس اظهار کرد: ایجاد هماهنگی از طریق سازماندهی، تعریف وظایف، نقش‌ها و مسئولیت‌ها در دستگاه‌ها و سازمان‌های ذیربط، فرهنگ سازی، بررسی سناریو‌های تهدید، آموزش و ارتقای آگاهی، تمرین، تجهیز و رزمایش، همچنین رصد و پایش تهدید و ایجاد آمادگی هشدار و اطلاع رسانی از مهمترین اقدامات در زمینه پدافند شیمیایی برای مقابله و آمادگی در برابر حملات است
وی ادامه داد: از دیگر گام‌های پدافند شیمیایی میتوان به رصد و پایش تهدیدات و آسیب پذیری‌ها، آموزش و فرهنگ سازی، مصون سازی و ارتقای ایمنی (کاهش آسیب پذیری‌ها)، فرآیند اقدامات پدافند شیمیایی، تجهیز، آموزش تخصصی، تمرین و رزمایش (ایجاد آمادگی)، هشدار سریع، تشخیص و شناسایی مشخصات و مختصات، قرنطینه، تخلیه و اسکان اضطراری، امداد و نجات، درمان رفع آلودگی و بازیابی منابع آسیب دیده اشاره کرد.
سلاح های مرگباری که با مواد شیمیایی جان مردم را می گیرند
غلامرضا معصومی، عضو هیئت بورد سلامت در بلایای وزارت بهداشت در خصوص نوع سلاح های شیمیایی، اقدامات اولیه درمانی و آمادگی در گفت‌وگو با خبرنگار حوزه بهداشت و درمان گروه علمی پزشكی باشگاه خبرنگاران جوان؛ گفت: هر رویداد و حادثه طبیعی و یا غیر طبیعی، عمدی یا غیر عمدی با استفاده از عوامل یا مواد شیمیایی که منجر به آسیب‌های اقتصادی و جانی شود، تهدید شیمیایی است و این تهدیدها به صورت گسترده منجر به تخریب و نابودی محصولات کشاورزی، گیاهان و جانوران، منابع آب، هوا، غذا، صنایع، زیرساخت‌ها و محیط زیستی و تهدیدی وسیع برای امنیت عمومی جامعه محسوب می‌شود.
این متخصص طب اورژانس یکی از انواع این تهدیدهای شیمیایی را جنگ شیمیایی دانست و افزود: در این نوع حمله‌ها از جنگ افزار‌ها و مواد شیمیایی پرخطر علیه منابع انسانی یا زیرساخت‌های شیمیایی کشور استفاده می‌شود.
یک میلیون ایرانی قربانی حمله شیمیایی عراق در جنگ تحمیلی
وی عنوان کرد: متاسفانه کشور ما قربانی تروریسم، طولانی‌ترین جنگ تحمیلی ۸ ساله در قرن حاضر و سلاح‌های مختلف کشتار جمعی شیمیایی و میکروبی بوده است، علاوه بر مناطق جنگی، بسیاری از شهر‌ها و روستا‌های ایران، چون سردشت، آبادان، نودشه و روستا‌های اطراف مریوان، بانه، سرپل ذهاب نیز در معرض حمله های شیمیایی قرار گرفتند.
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران با اشاره به آمار قربانیان حمله‌های شیمیایی در دوران دفاع مقدس گفت: در طول جنگ تحمیلی و در اثر بیش از ۳۵۰ حمله شیمیایی، در مجموع بیش از یک میلیون نفر از رزمندگان و افراد غیر نظامی ایران در معرض آلودگی با این عوامل شیمیایی قرار گرفتند که از این تعداد حدود یکصد هزار نفر دچار مصدومیت شدیدتر شده و تحت مداوا قرار گرفتند.
۶۵ هزار جانباز شیمیایی که خردل راه گلویشان را بسته است
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران تصریح کرد: در طول ۸ سال جنگ تحمیلی، عراق در جبهه‌های مختلف غرب و جنوب از عوامل مختلف شیمیایی علیه رزمندگان اسلام استفاده کرد و گزارش‌های رسمی (از جمله گزارش کارشناسان سازمان ملل متحد) به کارگیری دو نوع مهم از عوامل شیمیایی یعنی گاز خردل و عوامل اعصاب را در جنگ عراق علیه ایران ثابت کردند.
وی افزود: در حال حاضر بیش از ۶۵ هزار نفر تحت عنوان جانباز شیمیایی با عوارض مشخص ناشی از مصدومیت شیمیایی تحت پوشش بنیاد شهید و امور ایثارگران قرار دارند و خدمات پزشکی دریافت می‌کنند.
موادشیمیایی خطرناک سلاح دست تروریست ها
عضو هیئت بورد سلامت در بلایای وزارت بهداشت در ادامه به استفاده از مواد شیمیایی خطرناک در جنگ‌های امروز در دنیا اشاره کرد و گفت: یکی دیگر از انواع تهدیدهای شیمیایی که هنوز به عنوان یک روش در دسترس جنگ‌ها و حمله‌ها به کار گرفته می‌شود، استفاده از مواد شیمیایی خطرناک به عنوان حمله تروریستی است.
وی افزود: مایعات و گاز‌های مختلفی چون گاز خردل در حمله‌های تروریستی استفاده می‌شود، خردل، گازی مایع، بی رنگ و بی بو در حالت معولی است، ولی در زمان حمله به عنوان یک سلاح خطرناک با بوی تند خردل یا سیر استشمام می‌شود.
بلاهای هولناکی که خردل به جان انسان ها می اندازد
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران به علائم مسمومیت با گاز خردل اشاره کرد و افزود: در مواجهه با گاز خردل علائم جسمی متعددی بروز پیدا می کندو شاخص‌ترین آنها علائم پوستی است که به طور معمول بین ۲ تا ۸ ساعت اولیه (بسته به شدت آلودگی) پس از حمله ایجاد می شود.
معصومی ادامه داد: پس از مسمومیت با گاز خردل ابتدا علائمی، چون آفتاب سوختگی به صورت قرمزی، خارش و سوزش پوست بروز می‌کند و به تدریج (در طول ۲ تا ۱۷ ساعت بعد) این علائم به صورت تاول‌های پوستی کوچک و سپس تاول‌های بزرگ ظاهر می‌شود.
این متخصص طب اورژانس اظهار کرد: نقاط گرم، مرطوب و ظریف‌تر پوست مانند کشاله ران، دستگاه تولیدمثل، زیر بغل، حفره جلوی آرنج و گردن سریعتر و بیشتر تحت تأثیر گاز خردل قرار می‌گیرند.
عضو هیئت بورد سلامت در بلایای وزارت بهداشت با بیان اینکه چشم نیز یکی از حساسترین اندام‌ها در مقابل گاز خردل است، گفت: علائم چشمی معمولاً زودتر آغاز می‌شوند و با نشانه هایی، چون سرخی و پرخونی چشم، سوزش چشم و احساس درد شدید، ترس از نور و صدمه به قرینه چشم بروز می‌کند.
ماسک اکسیژنی که تا پایان عمر وبال گردن می شود
وی به آسیب دستگاه و مجاری تنفسی در اثر مواجه با گاز خردل اشاره کرد و افزود: استنشاق بخار گاز خردل معمولاً باعث بروز التهاب در مجاری تنفسی شده و مقدار کمتری از آن وارد حنجره نیز باعث بروز خشونت صدا می‌شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران تصریح کرد: در افرادی که گرفتار مسمومیت با بخار خردل شده اند، به تدریج التهاب مجاری تنفسی و راه های هوایی بسته به میزان آلودگی و مدت زمان تماس با گاز شدت پیدا می‌کند و علائمی، چون سرفه، تنگی نفس، خس خس و علائمی شبیه سینه پهلو ایجاد می شود و حتی ممکن است عفونت بعدی باعث وخیمتر شدن ضایعات ریوی شود.
چگونه از یک حمله شیمیایی جان سالم به در ببریم؟
این متخصص طب اورژانس در ادامه به اقدامات اولیه در مواجهه با افراد مسموم با گاز خردل اشاره کرد و افزود: قدم اول در مواجهه با مصدوم ناشی از گاز خردل، دور کردن وی از محیط، منبع آلودگی و رفع آلودگی از وی است، در این شرایط باید لباس های فرد مسموم باید به سرعت در آورده و سعی شود لباس آلوده با پوست تماس پیدا نکند و در صورت امکان فورا بافوری‌های پزشکی یا اورژانس تماس برقرار شود.
وی افزود: صورت و مو‌های فرد مسموم با گاز خردل را با آب صابون به آرامی بشویید سپس، سایر نواحی آلوده بدن را با پارچه آغشته با آب و صابون خیس کنید، با آب تمیز شستشو دهید و لباسهای غیرآلوده به فرد بپوشانید، در صورت آلودگی چشمی، شستشوی با محلول آب بلافاصله پس از تماس با گاز خردل (۱۵ دقیقه اول پس از تماس) میتواند از اثرات آن بکاهد.
عضو هیئت بورد سلامت در بلایای وزارت بهداشت با اشاره به اقدامات عمومی در هنگام حمله‌های شیمیایی اظهار کرد: برای عکس العمل در برابر حمله شیمیایی باید آمادگی لازم را کسب کرد، اولین و مهمترین اقدام هوشیار بودن و توجه به رادیو یا تلویزیون برای دریافت توصیه های مسئولان ،جهت ماندن یا خارج شدن از منزل و نکات ایمنی لازم است.
وی ادامه داد: یک کیف امدادی حاوی رادیوی باطری دار، آب آشامیدنی و غذا‌های فاسد نشدنی، یک حلقه نوار درزگیر، قیچی و نایلون برای مسدود کردن در و پنجره و مجاری تهویه و جداسازی یک اتاق برای جلوگیری از ورود مواد شیمیایی خطرناک، جعبه کمک‌های اولیه اقلام بهداشتی شامل صابون، آب و ضدعفونی کننده تهیه کنید و در نزدیکی درب خروجی قرار دهید.
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران افزود: در صورت وقوع حمله شیمیایی، تمام تهویه ها از جمله بخاری، تهویه مطبوع و هواکش را خاموش و یک اتاق مسدود و بدون پنجره و خروجی و تهویه را در مرکز خانه به عنوان پناهگاه انتخاب کنید، اگر هنگام حمله در خیابان هستید، برخلاف جهت باد از منطقه آلوده دور شده و در مکانی بسته پناه بگیرید.
معصومی با اشاره به به حوادث ناشی از رعایت نکردن موارد ایمنی در استفاده از مواد شیمیایی خطرناک گفت: از این حوادث با عنوان حادثه شیمیایی ناشی از عدم ایمنی یاد می‌شود و متاسفانه این مورد هم با وضعیتی که در صنایع کشور ما هست، کم دیده نمی‌شود، در این موارد مسائل امنیتی کمتر مدنظر است، ولی معمولا به دلیل حجم بالا مشکلات ناشی از آلودگی اعم از تعداد افراد درگیر و منطقه آلوده شده به لحاظ زیست محیطی از اهمیت بالاتری برخوردار است.
پدافند شیمیایی سلاح دفاعی در برابر تهدیدها
معصومی در ادامه با بیان اینکه مهمترین راهکار مقابله با تهدیدهای شیمیایی، پدافند شیمیایی است، گفت: منظور از پدافند شیمیایی، مجموعه‌های از اقدامات پیشگیرانه شامل رصد و پایش تهدیدات و حوادث شیمیایی، تشخیص و اعلام وضعیت، محدود سازی منطقه آلوده، رفع آلودگی، امداد و نجات، درمان مصدومان، پاکسازی منطقه آلوده، بازیابی، آموزش، تمرین، ارتقاء آمادگی، کاهش آسیب پذیری‌ها، مصون سازی زیر ساخت‌ها و مدیریت بحران کشور در برابر هر گونه تهدید و حادثه متصوره است.
این متخصص طب اورژانس اظهار کرد: ایجاد هماهنگی از طریق سازماندهی، تعریف وظایف، نقش‌ها و مسئولیت‌ها در دستگاه‌ها و سازمان‌های ذیربط، فرهنگ سازی، بررسی سناریو‌های تهدید، آموزش و ارتقای آگاهی، تمرین، تجهیز و رزمایش، همچنین رصد و پایش تهدید و ایجاد آمادگی هشدار و اطلاع رسانی از مهمترین اقدامات در زمینه پدافند شیمیایی برای مقابله و آمادگی در برابر حملات است
وی ادامه داد: از دیگر گام‌های پدافند شیمیایی میتوان به رصد و پایش تهدیدات و آسیب پذیری‌ها، آموزش و فرهنگ سازی، مصون سازی و ارتقای ایمنی (کاهش آسیب پذیری‌ها)، فرآیند اقدامات پدافند شیمیایی، تجهیز، آموزش تخصصی، تمرین و رزمایش (ایجاد آمادگی)، هشدار سریع، تشخیص و شناسایی مشخصات و مختصات، قرنطینه، تخلیه و اسکان اضطراری، امداد و نجات، درمان رفع آلودگی و بازیابی منابع آسیب دیده اشاره کرد.
مهمترین راهکار نهادینه سازی الزامات و ضوابط پدافند غیرعامل در دستگاه‌های اجرایی را چه می دانید؟!