کجای تهران در مقابل زلزله امن‌تر است؟

زلزله همچنان در کمین مردم ایران قرار دارد و این را فعالیت گسل‌های متعدد درنقاط مختلف این کشور پهناور به ما می‌گوید، گسل‌هایی که به نظر می‌رسد می‌توانند به فعال‌ترین حالتشان برسند.

طی سال‌های ۸۵ لغایت ۹۵، در گستره‌ای به مرکزیت شهر تهران تا شعاع ۱۰۰ کیلومتری ۴۷۵ زمین‌لرزه رخ‌داده در همین دوره زمانی به مرکزیت شهر تبریز، یک هزار و ۲۸۸ زلزله ثبت‌شده است، در شهر مشهد و تا شعاع ۱۰۰ کیلومتری آن نیز حدود ۳۱۶ زمین‌لرزه رخ‌داده و هم‌چنین در شهر کرمان، از نقطه وسط شهر تا محدوده ۱۰۰ کیلومتری تعداد زمین‌لرزه‌های رخ‌داده بالغ‌بر یک هزار و ۵۸۴ زلزله بوده است.

بر اساس نقشه گسل‌های ایران که برای ویرایش چهار آئین‌نامه درباره (که دو هزار ۸۰۰ مورد آن تهیه‌شده) محدود ۳۲۰ گسل با طول بیش از ۱۰ کیلومتر به‌عنوان گسله‌های فعال و کاری در گستره ایران به نقشه درآمده که اگر گسله‌های کوچک را نیز شامل این کارکنیم تعداد این کانون لرزه‌ای به‌مراتب بیشتر خواهد بود؛ بنابراین می‌توان ادعا کرد که کشورمان جزء چند کشور زلزله‌خیز دنیا است.

در گفتگوی پیشین نیز آمد که با توجه به جنبان بودن گسل‌های شمال و ریز گسل‌های نیمه شمالی گستره تهران و گسل ابر جنبای مشاء- فشم که از شمال، گسل کمربندی شمال تهران را تحت کنترل دارد و گسل شمالی ری و رباط‌کریم و گسل خاوران که ادامه گسل پارچین بوده و گسل قصر فیروزه و لشکرک از خاور تقریباً جهات چهارگانه تهران را در معرض ریسک قرار داده‌اند.

اما از مرکز به سمت جنوب گستره تهران (محور خیابان انقلاب به سمت جنوب) به دلیل تراکم زیاد جمعیت و بافت فرسوده و قدیمی از یکسو و بالا آمدن سطح آب‌های زیرزمینی و وجود دالان‌ها و زیرزمین‌های مسکونی و تجاری و بافت تخریب‌شده توسط مترو و کوچه‌ها و معابر تنگ با سازه‌های غیراستاندارد، خودبه‌خود زلزله‌هایی کوچک را نیز در معرض ریسک قرار می‌دهد. بدین ترتیب در این مناطق اگر کانون زلزله‌ای نیز نباشد، اثرات لرزه‌ای دیگر کانون‌های محتمل در اطراف تهران، این گستره‌ها را ویران خواهد کرد. به‌این‌ترتیب نمی‌توان در تهران مناطقی امن را جستجو کرد.

خبرگزاری مهر استان سمنان در سلسله گزارش‌های خود برای بررسی بیشتر موضوع با پرفسور اسماعیل عاشوری متخصص لرزه‌زمین‌ساخت و تک تونیک و از چهره‌های شاخص علمی کشور و شهرستان گرمسار در دو قسمت به گفتگو نشسته است که بخش دوم آن‌ها در ادامه می‌خوانیم.

 کجای تهران امن‌تر است؟

امن بود هر منطقه بستگی به نوع سازه و به‌کارگیری آیین‌نامه‌های معتبر سازمان مسکن و شهرسازی است، ازآنجایی‌که بیشتر گسل‌ها در اطراف تهران بزرگ و شمال تهران و خاور و باختر آن گسترده شده‌اند، از مناطق به نسبت امن‌تر شهر تهران می‌توان به راه‌آهن، محور نواب، محور خیابان انقلاب و آزادی، هفت‌چنار به‌علاوه ارگ قدیم تهران اشاره کرد. ارگ قدیم تهران حدفاصل خیابان شوش، ۱۷ شهریور، انقلاب و کارگر جنوبی را شامل می‌شود که بازار تهران، خیابان مولوی، میدان بهارستان، میدان امام خمینی (ره)، محله امیریه و خیابان جمهوری را شامل می‌شود.

به نظر می‌رسد که مکان‌یابی حاصل از تجربه چند صدساله مردم ساکن تهران که منجر به تشکیل محدوده ارگ قدیم شهر شده، بسیار قابل‌اعتمادتر از مکان‌یابی سال‌های کنونی در گسترش و احداث شهرک‌های حاشیه‌ای شهر تهران است.

گسل‌هایی که در شمال تهران وجود دارند ازنظر بزرگی لرزه‌ای تفاوت چندانی باهم ندارند، تقریباً اثرات تخریب در همین مناطق به‌ظاهر امن نیز به‌شدت وجود دارد. در اصل تفاوتی بین مناطق ازنظر تخریب وجود ندارد. فقط کیفیت ساخت و به‌کارگیری همه آیین‌نامه‌هاست که خسارات شدت و ضعف پیدا می‌کند.

اما در کل تفاوتی نمی‌کند کجای تهران زندگی کنیم چراکه در همه جای تهران، کرج و ری و نواحی حومه و شهرک‌های آن‌ها خطر وقوع زلزله (در گستره‌ای که گسل‌ها قرار دارند خطر بالقوه لرزه‌خیزی وجود دارد و در بقیه نقاط نیز که گسل کاری وجود ندارد، ساختمان‌ها فرسوده و بافت قدیمی و کوچه‌های تنگ و بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی خطر ریزش و تخریب را دوچندان می‌کند) وجود دارد.

نمونه‌هایی از ساختمان‌ها و مؤسساتی که بر روی گسل‌ها واقع‌شده‌اند را می‌توانید نام ببرید؟

امروزه در ساخت‌وساز‌ها بیشتر فضا و چشم‌انداز‌ها و زیبایی ساختمان مدنظر قرار می‌گیرد و علاوه بر آن پیمانکاران به‌گونه‌ای مصالح انتخاب می‌کنند که بیشترین سود را برایشان داشته باشد، اما هیچ‌کدام از طرفین قرارداد چه کارفرما و چه پیمانکار به مهندسی زمین و لرزه‌زمین‌ساخت محل پروژه اهمیتی نمی‌دهند؛ و من بار‌ها در کلاس درس به دانشجویان گفته‌ام، اگر بهترین و زیباترین نقشه را با گران‌ترین مصالح و بهترین مهندس و مجری را در اختیار داشته باشید، ولی زمین محل پروژه را شناسایی دقیق نکرده باشید، آن پروژه محکوم‌به تخریب است.

متأسفانه در کشور‌ها توجهی به تک تونیک زمین محل احداث پروژه (برج‌ها و مؤسسات آموزشی و بهداشتی و حتی بیمارستان‌ها و پادگان‌ها) ندارند. شوربختانه بسیاری از مهم‌ترین برج‌ها و ساختمان‌های مهم و درجه‌یک تهران بر روی گسل‌ها بناشده‌اند.

همان‌گونه که ذکر شد، تنها ملاکی که برای آن در نظر گرفته می‌شود منطقه و فضای آن است و ملاک مهمی همچون امنیت منطقه ازنظر زلزله‌خیزی مدنظر قرار نمی‌گیرد گستره‌های زیر در حال حاضر محله‌هایی هستند که در مجاورت یا بر روی گسل قرارگرفته و کاملاً در معرض خطر قرار دارند، از خاور و شمال خاوری منطقه زرد بند، سوهانک، ازگل، استخر، حکیمیه، خیابان هنگام، نارمک و بزرگراه بابایی بر روی گسل‌هایی به نام‌های تلوپایین، کوثر قرار دارند و گسل نارمک که از روستای نارمک آغاز وانت‌های آن در خیابان استاد حسن بنا است.

در منطقه شمال تهران نیز دارآباد، اقدسیه، پاسداران، کاشانک، قیطریه، کلاه دوز، بزرگراه صدر، دزاشیب، میدان تجریش سعدآباد، ز. زعفرانیه، ولنجک، نمایشگاه بین‌المللی، مقدس اردبیلی، دره پونک، بزرگراه نیایش تا سولقان بر روی گسل‌های شمال تهران، نیاوران و محمودیه قرارگرفته‌اند.

گستره میدان ونک، حقانی، ملاصدرا، چمران، ایران‌زمین در شهرک غرب نیز بر روی گسل داوودیه قرار دارند، از گستره ری نظیر پل سیمان، ابن‌بابویه، دولت‌آباد میدان خراسان، میدان بروجردی، بزرگراه آزادگان، میدان معراج، صالح‌آباد، جنوب بزرگراه آیت‌الله سعیدی، مناطق جنوبی یافت‌آباد، باغ چهاربری بر روی گسل شمالی شهرری که یک گسل کششی (نرمال) است و به‌وسیله گسل پارچین تحریک می‌گردد، که شایدجنباترین گسل‌های گستره تهران باشد، اما به دلیل نرمال بودن این گسل چنانچه مسبب زلزله‌ای شود، گستره مورد تأثیر به باتلاق تبدیل‌شده و فرونشست خواهد داشت.

درباره بافت شهری تهران نیز بگوئید

بر پایه داده‌های مرکز اطلاعات جغرافیایی شهر تهران و بر اساس نقشه مکان‌یابی برج‌سازی، محله قدیم تهران موسوم به ارگ قدیم امن‌ترین ناحیه ازنظر وجود گسل‌های لرزه‌خیز است. باوجود سه گسل اصلی شمال، شرق و گسل‌های ری در جنوب کمتر قسمتی را می‌توان یافت که در فاصله‌ای مناسب از سه گسل فوق واقع‌شده باشد. گسل شمال تهران از لشکرک و سوهانک شروع‌شده تا فرحزاد و حصارک و ازآنجا به‌سوی غرب امتداد می‌یابد. این گسل در مسیر خود، نیاوران، تجریش، زعفرانیه، الهیه و فرمانیه را در برمی‌گیرد. گسل ری در جنوب تهران نیز که در صورت فعالیت پر تلفات‌ترین گسل کشور و شاید جهان باشد از جاده خاوران شروع و با گذر از دولت‌آباد و حرکت بر روی جاده کمربندی تهران در حدفاصل کوره‌های آجرپزی چهار دانگه پایان می‌یابد.

گسل شرق از منطقه قصر فیروزه شروع می‌شود و ادامه گسل پارچین بوده، نیز که توانایی قوی‌ترین زلزله را دارا است از خاور به تهران واردشده و با گذر از اراضی سرخه‌حصار و حرکت بر روی بزرگراه شهید بابایی تا مجیدیه و سیدخندان امتداد می‌یابد. نکته حائز اهمیت این‌که اکثر حریم‌های انتقال نیروی شهر تهران نیز بر روی همین گسل‌های زلزله قرارگرفته‌اند.

در این میان ریز گسل، ولی جنبای ملاصدرا که از خیابان شریعتی تا شهرک غرب انتقال‌یافته، محلات ونک، میرداماد، سعادت‌آباد و شهرک غرب را ناامن ساخته است. احداث برج میلاد نیز دقیقاً در مجاورت این گسل صورت گرفته است. از محلات به نسبت امن‌تر شهر تهران بااینکه قبلاً ذکر شد و مجدداً تأکیددارم، می‌توان به گستره راه‌آهن، محور نواب، محور خیابان انقلاب و آزادی، هفت‌چنار به‌علاوه ارگ قدیم تهران اشاره کرد. ارگ قدیم تهران گستره‌ای حدفاصل خیابان شوش، هفده شهریور، انقلاب و کارگر جنوبی را دربر می‌گیرد که بازار تهران، خیابان مولوی، میدان بهارستان، میدان امام خمینی (ره)، محله امیریه و خیابان جمهوری اسلامی را شامل می‌شود.

سازوکار گسل‌های گستره شهر تهران چگونه است؟

گسل فشاری شمال پایتخت با طول تقریبی ۸۰ کیلومتر در ناحیه لواسان از گسل مشاء –فشم جداشده و ضمن عبور از جنوب خاوری لشکرک و سوهانک تمامی گستره شمال تهران تا فرحزاد، حصارک و به‌سوی غرب تا شمال کرج امتداد می‌یابد. این گسل در مسیر خود، گستره کامل نیاوران، تجریش، زعفرانیه، الهیه و فرمانیه را در برمی‌گیرد. این گسل تابع گسل آبیک فیروزکوه (مشاء-فشم) بوده و مسبب زلزله‌های مخرب بی‌شماری در گستره دماوند و فیروزکوه و کرج بوده است.

همچنین گسل شمالی ری که ادامه گسل کششی پارچین بوده فاز‌هایی از آن از جنوب خاور شهر و جنوب کوه بی‌بی شهربانو شروع و با گذر از دولت‌آباد و حرکت بر روی جاده کمربندی تهران در حدنصاب کور‌های آجرپزی چهار دانگه و با راستای باختری به زیر سازند‌های جوان کواترنر در خاور شهریار ناپدید می‌شود.

البته همان‌طور که در پیش هم گفته شد گسل کششی پارچین کاملاً گسل شمالی ری را تحت تأثیر قرار داده و ریز گسل‌هایی از جنوب میدان بسیج گذشته و در مسیر جاده خاوران گستره میدان خراسان، میدان شوش و مشیریه را تحت تأثیر قرار خواهد داد. از شمال خاور و خاور تهران گسل‌های قصر فیروزه و زبانه‌هایی از گسل بزرگ پارچین نیز که استعداد لرزه‌خیزی با بزرگی بالای هشت مرکالی را دارا است، از شرق به تهران واردشده و با گذر از اراضی سرخه‌حصار و حرکت بر روی بزرگراه شهید بابایی تا مجیدیه و سیدخندان امتداد می‌یابد. همان‌طور که ذکر شد، گسل مشاء- فشم بیش از ۴۰۰ کیلومتر از باختر شاهرود طول دارد که زلزله سال ۹۵۸ میلادی با بزرگی ۷.۷ ریشتر در ۵۰ کیلومتری تهران و زلزله سال ۱۸۳۰ میلادی به فعالیت این گسل نسبت داده‌شده است. تلاقی آن با گسل شمال تهران در بالای سد لتیان است به این جهت جنبایی این گسل می‌تواند موجب کاری شدن گسل تهران شود.

عوامل تخریب احتمالی سازه‌ها در تهران چیست؟

گستره تهران در دامنه جنوبی البرز مرکزی و در شمال راگا (ری) باسابقه ۲۰۰ ساله خود، با رشدی جنون‌آمیز به بزرگ‌ترین مرکز تجمع انسانی و به‌عنوان پایتخت سیاسی و اقتصادی و فرهنگی تبدیل‌شده است. نوشته‌های تاریخی در مورد گذشته این شهر نشان از بروز زلزله‌های ویران گر و مخرب گذشته دور و نزدیک بوده است. تحقیقات تاریخی نشان داده که گستره تهران (شمال ری باستان) در سالیان دور، زمین‌لرزه‌های بزرگی را تجربه کرده است. حال اینکه سرچشمه این زمین‌لرزه‌ها کجاست و کدام گسل و یا گسل‌ها مسبب زلزله‌های آتی این گستره عظیم انسانی است.

آیا این امر به ساختار زمین نیز برمی‌گردد؟

گسل سراسر شمال تهران و ریز گسل‌های سیدخندان، محمودیه، قیطریه و شهرک قدس و خیابان کارگر شمالی و عباس‌آباد در نیمه شمالی تهران مسبب زلزله احتمالی به بزرگی تا ۶ ریشتر و یا ۹ مرکالی خواهد بود.

گسل پارچین و گسل لشکرک و قصر فیروزه از خاور و مناطقی از گستره خاور و شمال خاوری تهران که مسبب زلزله‌هایی بین ۷ تا ۹ مرکلی خواهد بود گسل شمالی ری و گسل پیشوا و رباط‌کریم و گسل کهریزک مسبب زلزله‌های جنوب و جنوب خاوری و باختری به بزرگی احتمالی بیش از (۶ ریشتر) ۹ مرکای خواهد بود گسل‌های شمالی و جنوبی ری و گسل پیشوا و گسل کهریزک مسبب اصلی زلزله‌های احتمالی ری و دولت‌آباد تا منطقه شوش و جوادیه و راه‌آهن خواهد بود که شدت آن بیش از ۱۰ مرکالی تخمین زده می‌شود.

گستره باختر تهران تحت تأثیر ادامه گسل شمالی ری و گسل سراسر شمال تهران که با یک چرخش در شمال باختر میدان آزادی با گسل قلعه حسن خان ریسکی برای گستره باختر تهران خواهد بود. همان‌طور که در پیش‌گفته شد، گسل رباط‌کریم در خاور شهریار و زبانه‌ای از ریز گسل‌ها در کیلومتر ۱۱ کرج تهران موازی با جاده در سازند‌های آبرفتی کوه‌تر نرمیانی ناپدید می‌شود و زلزله‌های احتمالی با توجه به جنبایی گسل‌ها از دیگر نقاط گستره تهران ضعیف‌تر است.

ساخت‌وساز باید چگونه باشد؟

بدون استثنا می‌توان اذعان داشت بسیاری از ساختمان‌ها فاقد استحکام ازنظر اسکلت‌بندی و فونداسیون بوده، و بعضاً ساختمان‌ها قدیمی‌ساز بیشتر در محله‌های قدیمی عمدتاً در مرکز و جنوب و جنوب باختری تهران، بدون رعایت آیین‌نامه‌ها و اغلب ساخت‌ها سنتی است.

نتیجه اینکه علاوه برساختمان‌های بدون اسکلت و فونداسیون در محله‌های قدیمی، در برابر زلزله‌های به اشدت بین شش تا هشت مرکالی (دو و نیم تا چهار ریشتر) و ساختمان‌های جدید و برج‌ها هم به دلیل سودجویی پیمانکاران و عدم نظارت دقیق و عدم رعایت مواد آیین‌نامه‌های ساخت‌وساز و زد و بندها، در برابر زلزله‌های با بزرگی شش ریشتر (شدت ۹ مرکالی) خسارات جانی و مالی فراوان به بار خواهد آورد.

از دیدگاه پی‌کنی و خاک برداری چگونه؟

عمدتاً گستره تهران از محور خیابان بهشتی به سمت شمال که گسل‌ها و ریز گسل‌های بیشتری ریخت‌شناسی زمین را به خود اختصاص داده و از سویی بر روی گسل دشت تهران واقع‌شده که آبرفت‌های شهر تهران روی آن را پوشانده است، اما از این محور به سمت جنوب آبرفت‌ها ضخامت بیشتری پیدا می‌کنند و علاوه بر آن بالا آمدن سطح آب‌های زیرزمینی به‌ویژه در جنوب تا جنوب باختر گستره جنوب شهر تهران از یک‌سو و وجود دالان‌های زیرزمینی و خطوط مترو و زیرزمین‌های چندطبقه تجاری و مسکونی و دست‌کاری شدن بافت خاک و درنتیجه جابجایی زمین‌براثر یک محرک (مثلاً استرس وارده ببراثر یک گسل جنبا) از سوی دیگر ساختمان‌ها و سازه‌ها توانایی استحکام یک زلزله با بزرگی چهارتا پنج ریشتر (شش تا هفت و نیم مرکالی) را نداشته و کاملاً تخریب‌شده و خسارات جانی و مالی به دنبال خواهد داشت. درواقع خیابان‌های عصر کالسکه دیروز، تجمعی از ماشین‌ها را امروزه در خود جای‌داده است.

از دیدگاه و نقطه‌نظر ظاهری کوچه‌های تنگ و تاریک و معابر قدیمی و عمدتاً کم‌عرض در حوالی مولوی، بازار، سرچشمه، شوش، مولوی، گمرک، میدان خراسان، مشیریه و دیگر محلات قدیمی به هنگام زلزله و پس‌ازآن کسی قادر به فرار و نجات جان خود و بستگان نخواهد بود و حتی کمک‌رسانی نیز با مشکل روبرو خواهد شد.

باوجود مطالعات و گزارش‌های انجام‌شده آیا به‌زودی تهران میزبان زلزله خواهد بود؟

بهره‌گیری از روش‌های روزآمد علمی، چون زمین‌شناسی مهندسی و لرزه‌زمین‌ساخت و علوم لرزه شناختی و بازدید میدانی افراد خبره و حفاری‌های انجام‌شده در دهه گذشته نشان از نزدیکی زمان رخداد زمین‌لرزه احتمالی در آینده نه‌چندان دور برای تهران و شهر‌های این گستره، چون کرج و دماوند دارد.

این رخداد می‌تواند از همین لحظه باشد و یا چند سال آینده، اما این به معنای پیش‌بینی زلزله نیست. مطالعات نشان می‌دهد، گسله آستانه مسبب زمین‌لرزه ویرانگر ۸۵۶ میلادی، گسل جنبای مشاء-فشم سرچشمه زمین‌لرزه ۷۹۹ میلادی، و همچنین همین گسل مسبب زمین‌لرزه‌های ۱۶۶۵ و ۱۸۳۰ میلادی بوده، همچنین جنبش گسله طالقان سبب رخداد زمین‌لرزه سترگ ۹۵۸ و گسل پیشوا در جنوب تهران عامل زمین‌لرزه ۱۳۸۴ میلادی بوده‌اند.

اگرچه گسله‌هایی، چون گسل مشاء (شمال خاوری تهران) و گسل شمال تهران در دامنه جنوبی البرز هرلحظه ممکن است براثر فعالیت زلزله ویرانگری را به وجود آورد. جنبش گسله‌هایی، چون طالقان (شمال باختری تهران)، گسل قصر فیروزه که ادامه گسل پارچین بوده (خاور تهران)، گسل پیشوا (جنوب تهران) و گسل شمالی ری و دیگر رز گسل‌های نیمه شمالی تهران به دلیل جنبای بودن در هرلحظه احتمال فوق زلزله‌ای سترگ را در گستره تهران خواهند داشت.؛ بنابراین پژوهش‌های لرزه‌شناسی در گستره البرز مرکزی نشان‌دهنده آن است که احتمال رخداد زمین‌لرزه در گستره‌های شهر تهران و شهر‌های اقماری آن و کرج و ری با شهر‌های اقماری آن، در وضعیت هشدار برای زلزله‌ای با بزرگی احتمالی شش تا هفت و نیم (شدت ۹ تا ۱۲ مرکالی) در آینده نزدیک برآورد می‌شود این رخداد می‌تواند از همین لحظه تا سال‌های آینده باشد.