ضرورت اصلاح "قانون ایمنی زیستی" برای جلوگیری از مخاطرات تراریخته

به گزارش پایداری ملی، مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی که به تازگی درباره تراریخته‌ها منتشر کرده با توجه به وجود دیدگاه‌های متفاوت در خصوص مخاطرات محصولات تراریخته، ایرادات و اشکالات قانون ایمنی زیستی و نبود ضمانت اجرایی آن که سبب شده تا چالش‌های جدی پیشروی تولید، واردات و مصرف این محصولات در ایران به وجود آید، رفع اشکالات قانون ایمنی زیستی ایران، تامین الزامات تولید، مصرف، واردات و صادرات محصولات تراریخته از جمله کنترل و نظارت بر واردات، برچسب‌گذاری و رعایت حقوق مصرف‌گنندگان و تامین زیرساخت‌های لازم برای تحقیقات و تولید محصولات تراریخته را ضروری دانسته است.

یکی از دستاوردهای فناوری زیستی نوین، تولید محصولات تغییر ژنتیکی یافته است که امروزه به گیاهان تراریخته مشهور شده است؛ از جمله گیاهان مقاوم به آفات و علفکش، داروهای نوترکیب، تولیدات صنعتی و فرآورده‌های غذایی که سبب افزایش کمّی و کیفی محصولات صنایع مرتبط شده است.

با این حال، مخاطرات احتمالی ناشی از این محصولات بر سلامت انسان، محیط‌زیست و ... سبب شده تا سازمان‌های بین‌المللی و کشورهای مختلف قوانین و مقررات خاصی برای استفاده ایمن از فناوری زیستی نوین و محصولات آنها اتخاذ کنند؛ در حال حاضر از بین 196 کشور جهان، 28 کشور به کشت گیاهان تراریخته روی آورده‌اند که 5 کشور عمده تولیدکننده شامل کشورهایی چون امریکا، برزیل، آرژانتین، هند و کانادا می‌شوند؛ حدود 99 درصد گیاهان تراریخته کشت شده نیز شامل سویا، ذرت، پنبه و کانوال (کلزا) است که در تهیه روغن و سایر مصارف صنعتی به کار می‌رود با این حال شاید سؤالی که ذهن را به خود درگیر کند این باشد که چرا کشاورزی به سمت تولید بذرهای تغییر ژنتیک یافته رفته است؟

کشاورزی از زمان تولدش تا به امروز شیوه‌های مختلفی را برای کشت بهتر و بیشتر گیاهانی که منبعی برای غذا بشر هستند، پشت سر گذاشته است؛ اصلاح نباتات، کشاورزی هسته‌ای، کشاورزی ارگانیک و حالا تراریخته. شاید حالا با دانستن این روش‌های کشاورزی این سؤال در ذهن شما هم به وجود آمده باشد که بشر به چه دلیلی دست به کشف راه‌های مختلف برای کشت گیاهان زده‌ است؟

اگر بخواهیم یک وظیفه یا یک رسالت برای کشاورزی تعریف کنیم باید بگوییم که مهم‌ترین رسالت کشاورزی در تمامی دنیا تامین امنیت غذایی است؛ بشر گرچه از زمان‌های بسیار دور می‌دانست که چطور می‌تواند کشاورزی کند اما تمام توان خود را به کار برد تا دست به این کار سخت نزند؛ بشر تا زمانی از طریق جمع‌آوری دانه‌های وحشی و شکار غذای خود را تامین می‌کرد اما وقتی جمعیت بیشتر شد و باید برای پیدا کردن دانه شعاع بیشتری را می‌پیمود ناچار شد که کشاورزی کند.

همین موضوع سبب شد تا او به رشد بیشتر گیاهانی کمک کند که خود نیازمند آن بود؛ کشاورزی در اصل تنوع زیستی طبیعت را به هم ریخت و انقلاب سبز کشاورزی نیز به آن دامن زد. تراریخته حالا به همین مورد متهم است. منتقدان این نوع کشاورزی می‌گویند تغییرات ژنتیکی گیاهان تراریخته نه تنها باعث آسیب به برخی ارگانیسم‌ها (مانند آفات و حشرات) در اکوسیستم می‌شود و از تنوع زیستی آن‌ها می‌کاهد بلکه با کاشت بیش از اندازه گیاهان تراریخته در دنیا تنوع زیستی گیاهان نیز از بین خواهد رفت.

تا به امروز چند میلیون هکتاری از زمین‌های کشاورزی در آمریکا زیر کشت چند پایه ژنتیکی محدود ذرت، کلزا و پنبه تراریخته است و بیم آن می‌رود که به خاطر مزایای متعدد آن، علاقه به کشت آن‌ها زیاد و زیادتر شود و از سوی دیگر بیم خطرات احتمالی آن سبب شده تا حساسیت نسبت به استفاده از آنها بیشتر شود؛ حساسیتی که لزوم تصویب و اجرای قوانین حمایتی از مصرف‌کنندگان را بیشتر کرده است. مطالعه قوانین و مقررات کشورهای مختلف نشان می‌دهد که اکثر کشورهای جهان در زمینه تولید، واردات، برچسب‌گذاری و سایر موضوعات مرتبط با محصولات تراریخته، سیاست‌ها، قوانین و مقررات خاص خود را دارند به‌عنوان مثال، درخصوص برچسب‌گذاری محصولات تراریخته، کشورهای مختلف سیاست‌های متفاوتی را اتخاذ کرده‌اند به طوری که حد آستانه جهت الزام به برچسب‌گذاری متفاوت است؛ با این حال، رعایت حقوق مصرف‌کنندگان و اطلاع‌رسانی به مردم، از اقدامات اکثر کشورها در حوزه قانون‌گذاری محصولات تراریخته است و از طرف دیگر، برای واردات محصولات تراریخته در کشورهای مختلف، ارزیابی ایمنی و اخذ مجوز الزامی است.

مهمترین قانون مرتبط با محصولات تراریخته در ایران، قانون «ایمنی زیستی جمهوری اسلامی ایران» است که برای تضمین بهره‌برداری از فواید فناوری زیستی جدید و پیشگیری از آثار سوء احتمالی کاربرد این فناوری بر تنوع زیستی، سلامت انسان، دام، گیاه و محیط زیست در سال 1388 تصویب شد؛ این قانون به نوعی سازوکار اجرایی قانون «الحاق دولت به پروتکل ایمنی زیستی» را نیز مشخص می‌کند با این حال، تنها از تولید تجاری گیاهان تراریخته در کشور جلوگیری به عمل آمده اما در خصوص واردات این نوع محصولات، کنترل و نظارت دقیقی صورت نگرفته است.

اما واقعیت این است که محصولات تراریخته تنها محصولاتی نیستند که به صورت‌های مختلف در سبد غذایی ایرانیان قرار دارد؛ دکتر شریعت پناهی، رئیس بخش کشت و بافت سلولی پژوهشگاه بیوتکنولوژی کشاورزی به «ابتکار» می‌گوید: «واقعیت این است که در حال حاضر به کسانی که به صورت صنعتی روی سبزیجات کار می‌کنند از بذر هیبرید استفاده می‌کنند یعنی عملا امروزه که بذرهای سبزیجات را وارد می‌کنیم از بذرهای هیبرید به کشور وارد می‌شود چرا که بذرهای محلی از نظر عملکرد به صرفه نیستند.»

اما بذر هیبرید چیست؟ در حقیقت روش‌های دورگ‌گیری امروزی به اصلاح گیاهان مقاوم به خشکی و آفات در جهت سازگاری به شرایط اقلیمی در حال تغییر کمک می‌کند؛ امروزه بیشتر بذرهای هیبرید از روش‌های کم‌هزینه در مزارع و گلخانه ها تولید می‌شوند که نیازمند تکنولوژی بالایی نیستند همچنین تعدادی از بذرهای هیبرید نیازمند تکنولوژی‌های بالا و در آزمایشگاه‌ها تولید می‌شوند اما هیبرید‌ها هیچوقت از مرزهای گونه‌ای عبور نمی‌کنند؛ در واقع بذرهای هیبرید حاصل تلاش هوشمندانه اصلاح‌گر در راستای استفاده از ذخایر ژنتیکی گونه‌های گیاهی برای تولید ارقامی است که حاصل تجمع ویژگی‌های مطلوب ژنتیکی است؛ این ویژگی‌های مطلوب به کمک پدیده‌ای به نام هتروزیس یا قدرت هیبرید منجر به تولید گیاهانی می‌شود که از نظر ویژگی‌های خاص برتر از والدین خود هستند.

حال سؤال این است که در صورتی که بذرهای محلی ما برای کشاورزی به صرفه نیستند باید چه کاری انجام دهیم؟ شریعت پناهی می‌گوید: «ما باید بذرهای محلی را وارد سیستم اصلاح ژنتیکی کنیم و لاین‌های مختلف از آن را ایجاد کنیم و بذر هیبرید را با بذرهای محلی خود ادغام کنیم؛ این بذرها ناخالص هستند و ما باید کاری کنیم که این بذرها خالص شوند، از طریق این سیستم می‌توانیم این بذرها را خالص کنیم اما اینکه آیا این بذرها می‌توانند عملکرد بذرهای خارجی را داشته باشند، شاید این امکان‌پذیر نباشد عملا همه بذرهای هیبرید خارجی را در مزارع خود استفاده می‌کنند.»

با این حال هر چند بذرهای هیبرید متفاوت از تراریخته‌ها هستند اما باز هم آنچه اهمیت دارد این است که قوانین به حقوق مصرف‌کننده احترام بگذارند؛ چیزی که مرکز پژوهش‌های مجلس نیز به آن اشاره کرد و رفع اشکالات قانون ایمنی زیستی ایران، تامین الزامات تولید، مصرف، واردات و صادرات محصولات تراریخته از جمله کنترل و نظارت بر واردات، برچسب‌گذاری و رعایت حقوق مصرف‌گنندگان و تامین زیرساخت‌های لازم جهت تحقیقات و تولید محصولات تراریخته را ضروری دانسته است.