توسعه پایدار

شناسنامه کتاب

دکتر شمس‌السادات زاهدی (استاد دانشگاه علامه طباطبایی)

چاپ اول: تابستان 1386

چاپ دوم: بهار 1388

تعداد: 1000

حروف‌چینی و لیتوگرافی: سمت

چاپ و صحافی: مهر (قم)

نشانی ساختمان مرکزی: تهران، بزرگراه جلال آل احمد، غرب پل یادگار امام (ره)، روبه‌روی پمپ گاز، کدپستی 14636، تلفن 2- 044246250

www.samt.ac.ir info@samt.ac.ir

فهرست مطالب

عنوان

پیشگفتار

1. توسعة پایدار و اصل آهنین منافع شخصی

2. بسط مفهومی توسعة پایدار

3. پارادایم جدید: از مدیریت توسعه تا مدیریت توسعة پایدار

4. حسابداری زیست‌محیطی پیش‌نیاز توسعة پایدار

5. حکومت‌داری پایدار ضرورتی برای توسعة پایدار

6. مدیریت توسعة کشاورزی پایدار

7. مسئلة پایداری در کشاورزی ایران، موردپژوهی دردشت هراز

8. تحلیلی سیستمی از نقش زنان در توسعة پایدار

9. توسعة پایدار و حکمرانی محلی مطلوب

10. چالش‌های توسعة پایدار از منظر اکوتوریسم

11. نقش ارکان نظام آموزشی در گسترش فرهنگ و تحقق توسعة پایدار

کتاب شناسی

پیشگفتار

انسان با محیط زیست خود در ارتباط متقابل است؛ بدین معنی که از یک‌سو، ادامة حیات انسان مستلزم بهره‌مندی از منابع و موهبت‌های محیط زیست است و از سوی دیگر، سبک و نحوة زندگی انسان نیز بر محیط زیست او تأثیر می‌گذارد. این ارتباط متقابل می‌تواند سازنده یا مخرّب باشد. متأسفانه، پارادایم زندگی غربی که در سه سدة اخیر نضج گرفته و گسترش یافته است، شیوة زندگی بشر را به سمت هجمه بر طبیعت و تخریب محیط زیست سوق داده است. همه روزه گزارش‌های متعددی از لطمه‌ها و خسارت‌های جبران‌ناپذیری که افراد بشر به محیط زیست وارد می‌کنند در جهان منتشر می‌شود. توجه یک‌سویه به رشد اقتصادی در اغلب کشورهای جهان، موجب اضمحلال منابع طبیعی شده و بسیار فراتر از آستانة تحمل طبیعت، به آن صدمه زده است. دخالت‌های بی‌رویه و نسنجیدة بشر نظم حاکم بر اکوسیستم را مختل کرده است. تخریب طبیعت برای پاسخگویی به حرص پایان‌ناپذیر و عطش سیرناشدنی مصرف، پسماندها و ضایعاتی بر طبیعت تحمیل می‌کند که بیش از حد تحمل و ظرفیت آن است و قانونمندی‌های آن را به بازی می‌گیرد. اگرچه طبیعت در درون خود آنتروپی‌های منفی ایجاد می‌کند تا با اخلال‌گران در آن به مبارزه برخیزد، فشار تخریب و سرعت و عمق ویرانی به حدّی است که قواعد بازی نادیده گرفته می‌شود و نظام برنامه‌ریزی شدة طبیعت از پاسخگویی به آن عاجز می‌ماند.

دفتارهای بشر اغلب، با اصول پایداری در تناقض‌اند. ادامة این رفتارها آثار ناخواستة فراوانی را بر اکوسیستم‌ها وارد می‌کند و زندگی نسل‌های فردا را به مخاطره می‌اندازد. رهبران و مدیران جهان باید با اکتساب آگاهی از واقعیت‌های تلخ محیط زیستی، و بسط و تعمیق آن آگاهی‌ها در بطن جوامع، به مدیریت صحیح منابع بپردازند و بر عطش پایان‌ناپذیر مصرف مهار زنند و تاراج منابع محدود طبیعت را متوقف کنند. در این زمینه لازم است سیاست‌های راهبردی چندمنظوره‌ای اتخاذ شوند تا با اجرای آن‌ها از انهدام طبیعت جلوگیری شود و از طریق نیروهای کمکی و تزریق نیروی محرکة موردنیاز، طبیعت احیا و بازسازی شود.

تهیه و تنظیم این کتاب، تلاشی در جهت ایجاد این آگاهی است، کتاب حاضرشامل یازده مقاله است. مقالة با عنوان «توسعة پایدار و اصل آهنین منافع شخصی» پس از طرح تعریفی از توسعة پایدار، آن را با توسعة متداول مقایسه می‌کند و نمونه‌هایی از جریان‌های خطرآفرین برای محیط زیست را مطرح می‌نماید. در ادامه به تأثیر اصل اهنین منافع شخصی در بهره‌ستانی جهانیان از منابع موجود در طبیعت اشاره می‌شود و پیشنهادهایی برای تغییر در شیوة زندگی افراد به منظور دست‌یابی به توسعة پایدار مطرح می‌گردد.

مقالة دوم به بسط مفهومی توسعة پایدار می‌پردازد. تعریف پایداری و اصول توسعة پایدار، تفکیک پارادایم رشد از پارادایم پایداری، تبیین دو مقولة پایداری درونی و پایداری بیرونی براساس تئوری سیستم‌ها و در نهایت، تفسیر موسّع از توسعة پایدار در این مقاله مطرح می‌شوند.

در مقالة سوم، چالش‌های جدید رشتة مدیریت دولتی به بحث گذارده می‌شود و دربارة پارادایم جدید در حال ظهور که گذار از مدیریت توسعه به سمت مدیریت توسعة پایدار است، توضیحاتی ارائه می‌شود.

مقالة چهارم با عنوان «حسابداری زیست محیطی پیش نیاز توسعة پایدار» به مطالبی دربارة اکولوژی و قواعد کلّی آن، رویکردهای بررسی اکولوژی، اصول حاکم بر سیستم‌های اکولوژیکی و جایگاه انسان‌ها در بیوسفر می‌پردازد. در این مقاله، تنوع زیستی و انقراض انواع گونه‌های زیستی نیز مورد بحث قرار می‌گیرد.

عنوان مقالة پنجم «حکومت‌داری پایدار ضرورتی برای توسعة پایدار» است. در این مقاله حکومت‌داری خوب با حکومت‌داری پایدار مقایسه و برخی از مدل‌های مطرح برای دست‌یابی به حکومت‌داری پایدار مطرح می‌گردد.

کشاورزی پایدار یکی از شاخه‌های اساسی در توسعة پایدار است. در مقالة ششم با عنوان «مدیریت توسعة کشاورزی پایدار»، کشاورزی تجاری یا صنعتی با کشاورزی پایدار مقایسه و دربارة سطوح کشاورزی پایدار یعنی سطح واحد بهره‌برداری، سطح روستا، سطح حوزه، سطح استان و سطح ملی و هم‌چنین اقداماتی که در جهت پایداری آن‌ها باید انجام شود توضیحاتی ارائه می‌گردد.

مقالة بعدی به مسئلة پایداری در کشاورزی ایران اختصاص دارد و پس از طرح مطالب و امارهایی از واقعیت‌های موجود در کشاورزی ایران، به یافته‌های حاصل از موردپژوهی در دشت هراز و ناپایداری در ان، در صورت ادامة وضعیت فعلی اشاره می‌شود.

مقالة هشتم به نقش زنان در توسعة پایدار می‌پردازد. زنان در سراسر جهان نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای در ادارة امور خانه و جامعه برعهده دارند و برای تسریع روند تغییر در شیوه‌های کنونی زندگی و تحقق هدف‌های توسعة پایدار می‌توانند مسئولیت مهمی را بر دوش گیرند. در این مقاله نمونه‌ای از فعالیت‌های زنان در حمایت از محیط زیست ارائه می‌گردد و پس از طرح موضوعِ ارتباط فقر زنان با تخریب محیط زیست، به ضرورت امحاء فقر به عنوان مسئولیت مشترک همة کشورهای جهان اشاره می‌شود. در ادامه، نظام خانواده و اجزای آن بررسی می‌شوند و برخی از مفاهیم سیستمی که در ارتباط با نظام خانواده و محیط زیست، کاربرد می‌یابند مطرح می‌گردند.

«توسعة پایدار و حکمرانی محلی مطلوب»، عنوان مقالة نهم است. در این مقاله بر اهمیت مشارکت نظام‌یافتة شبکه‌ای از عوامل و بازیگران محلّی در حکمرانی محلّی تأکید می‌شود و به ضرورت توزیع عادلانه قدرت میان شبکه‌ای از سازمان‌های محلّی وابسته به بخش دولتی، بخش خصوصی و تشکّل‌های مدنی اشاره می‌گردد.

در مقالة دهم، چالش‌های توسعة پایدار از منظر اکوتوریسم بررسی می‌شود. اکوتوریسم پایدار توریسمی است که نیازهای توریستی زمان حال و جوامع میزبان را برآورده می‌کند و در عین حال، فرصت‌ها را برای نسل‌های آینده بسط و گسترش می‌دهد و هم‌زمان با حفظ ارزش‌های فرهنگی، فرایندهای اکولوژیکی، تنوع زیستی و نظام‌های پشتیبان حیات، به نیازهای اقتصادی، اجتماعی و زیبایی‌شناختی نیز پاسخ می‌دهد. در این مقاله به اصول اکوتوریسم پایدار، گرایش‌های جدید در صنعت توریسم و ارتباط انواع توریسم با پایداری اشاره می‌شود و الگوی اکوتوریسم پایدار با تأکید بر اخلاق و پایداری ارائه می‌گردد.

مقالة یازدهم به نقش ارکان نظام آموزشی در گسترش فرهنگ و تحقق توسعة پایدار اختصاص دارد. در این مقاله پس از توصیف ارکان نظام اموزشی، نحوة تعامل ارکان مذکور با یکدیگر بررسی و پیشنهادهایی برای حرکت در مسیر توسعة پایدار ارائه می‌گردد.

لازم است از همکاری‌های صمیمانة آقایان دکتر غلامعلی نجفی، دکتر حسن دانایی‌فرد، دکتر حبیب‌الله سالارزهی و اقای حبیب ابراهیم‌پور و نیز از زحمات کارکنان محترم سازمان «سمت» قدردانی کنم.

انتقادها، راهنمایی‌ها و پیشنهادهای اصلاحی را مغتنم می‌شمرم. سعی خواهد شد در چاپ‌های آینده برای بالا بردن کیفیت کتاب از این پیشنهادها استفاده شود.