عنوان کتاب:
پیشگفتار
کتاب حاضر با عنوان مبانی نظری مدیریت آسیب‌پذیری در زیرساخت‌ها از سری کتاب‌های پدافند غیرعامل است که با هدف پاسخگویی به نیاز زیرساخت‌ها و دستگاه‌های اجرایی و همچنین دانشگاه‌های همکار در حوزه پدافند غیرعامل، درصدد بیان نحوه ارزیابی آسیب‌پذیری‌ها، شناسایی آن‌ها و در نهایت مدیریت آسیب‌پذیری جهت نیل به تحقق اصل مصونیت سازی و تداوم فعالیت‌های زیرساختی در شرایط عادی و بحرانی است.
فصل‌های این کتاب مشتمل بر چهار فصل در چارچوب تشریح کلیات مفهوم آسیب‌پذیری، ارتباط آسیب‌پذیری، زیرساخت و وابستگی‌های آن، مدیریت آسیب‌پذیری و پیامدها طرح گردیده است. لذا مخاطب محترم می‌تواند با توجه به نیاز خود و بر اساس روند محتوایی کتاب درک و نگاه کلانی را نسبت به موضوع مدیریت آسیب‌پذیری در ذهن خود ایجاد نماید.
سعی بر آن بوده که نگارش کتاب جامعیت لازم در این خصوص را داشته باشد. لذا فصل‌های موجود در این کتاب به اقتضای دوره‌های آموزشی در کارشناسی ارشد به‌گونه‌ای سازمان یافتند که مخاطب را در روند مطلوبی از آگاه‌سازی کاربردی همراهی نماید. همچنین محتوای کتاب در واقع بخش بسیار مهمی از فرایند ارزیابی ریسک است که توسط نگارندگان ضمن سعی در شناساندن ابعاد مختلف موضوعی آن، با یک رویکرد منعطفانه به اصلی‌ترین وجوه بحث آسیب‌پذیری پرداخته‌اند. این اثر که در نوع خود جزء اولین آثار موردنیاز به ویژه در حوزه مهندسی پدافند غیرعامل است به‌گونه‌ای تنظیم گشته که به مدیران پدافند غیرعامل مهارت‌های لازم در خصوص نحوه کاهش آسیب‌پذیری‌های زیرساختی را آموزش دهد.
در پایان از تمامی عزیزانی که در تألیف این کتاب، نگارندگان را مورد لطف خود قرار دادند تشکر و قدردانی می‌نماییم. هر کلمه‌ای از این پژوهش که در پیشرفت و توسعه کشور مفید باشد مدیون زحمات اساتید و راهنمایی‌های آنان خواهد بود. بدون شک این تألیف همچون مابقی آثار علمی- تخصصی خالی از اشکال و نقد نبوده و نیست، بنابراین استدعا داریم صاحب‌نظران و خوانندگان محترم با بیان انتقادها و پیشنهاد‌های خود نگارندگان را مرهون الطاف خود نمایند.
سعید امینی ورکی - حسن مشهدی
بهار 1396
مقدمه
زندگي انسان‌ها در درون محيط جغرافيايي شكل مي‌گيرد و سازمان مي‌يابد كه محيط طبيعي بخشي اساسي از آن است كه منابع و امكانات ضروري حيات انسان‌ها را در اختيار مي‌گذارد و شرايط لازم را براي حيات و زندگي فراهم مي‌آورد. این محيط در تلفیق با محیط مصنوع، شامل فرايندهاي فيزيكي و زيستي، محيطي پويا و دائماً در حال گردش، تغيير و تبادل است كه پديده‌ها و وقايعي چون سيل، زلزله و ... (فارغ از دست‌کاری‌های انسان)، و تهدیدات انسان ساخت (همچون جنگ، اقدامات تروریستی و ...) در آن رخ می‌دهد. چنين پديده‌هايي پتانسيل ايجاد مخاطره را براي انسان دارند و مي‌توانند در شرايط خاص، باعث وارد آمدن خساراتي بزرگ به انسان‌ها و محیط زندگی‌شان شوند.
در همين ارتباط، هر ساله در اقصی نقاط جهان، خبر از وقوع تهدیدات (اعم از جنگ، تروریستی و ...) و مخاطرات مختلف (به ویژه سيل و زلزله) را مي‌شنويم كه متأسفانه باعث شكل‌گيري بحران‌ها و وارد آمدن خسارات سنگيني به زیرساخت‌ها، افراد، گروه‌ها و جوامع مختلف شده‌اند. وسعت چنين خساراتي بعضاً در حدي است كه به‌طور كامل شهر و دارایی‌های آن ويران و حدود نيمي از جمعيت آن را به كام مرگ مي‌كشاند و تبعاتي زيادي را در ابعاد مختلف ملي و بين‌المللي، تاريخي و فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي؛ و به‌طور كلي انساني- محيطي بجاي مي‌گذارد.
در واقع از کار افتادن مراکز و تأسيسات مهم و حیاتی به عنوان قلب هر نظام منجر به بر هم خوردن تعادل سیستم‌های شهری و بروز دشواری‌های مختلف در حیات جوامع انسانی مي‌گردد و کنترل و تداوم شرایط را به دلیل از کار افتادن مراکز مهم تصمیم‌گیری و نابودی الزامات حیاتی- اساسی جامعه ساکن در فضا، با چالش جدی مواجه مي‌سازد. چنین وجهی خود منجر به تکوین بحران‌های مختلف در جامعه مي‌شود و بازگرداندن تعادل به مجموعه را با هزینه‌های سنگین مواجه مي‌سازد.
در اين ارتباط، امروزه بحران‌هاي انسان ساخت و طبيعي را تابعي از خطر و آسيب‌پذيري مي‌دانند و بر اساس نگرش‌هاي جديد، آسيب‌پذيري سيستم و واحد در معرض (وقوع خطر در وضعيتي آسيب‌پذير) است كه خطر را به زيان و خسارت و بحران تبديل مي‌كند چراكه وقوع خطري مثل انفجار تروریستی در وسط يك بيابان و يا در محله و شهري آسيب‌ناپذير، منجر به خسارت و بحران نمي‌گردد. پس عامل اصلي كه باعث شكل‌گيري بحران مي‌شود، آسيب‌پذيري يعني «شرايط و وضعيت سيستم واقع در معرض خطر» است. با اين توضيح مختصر مي‌توان نتيجه گرفت كه تعريف آسيب‌پذيري به عنوان «درجه زيان و خسارت»، تعريف، مفهومي محدود، فني و یک‌بعدی از آن است. از طرفی آسيب‌پذيري، خصيصه‌اي از سيستم زوجي انساني- محيطي، و پديده و مفهومي است توسعه‌اي، چندبعدي، ميان مقياسي، بين‌رشته‌اي و سرشار از تعاملات و پيوندهاي پيچيده. لذا مفهوم آسيب‌پذيري چيزي بس فراتر از نگرش رايج به آن است كه مبتني بر ايده‌هاي زيان فيزيكي و تأثیر تهدیدات مي‌باشد. بنابراين، با پذيرش تعيين‌كنندگي آسيب‌پذيري در شكل‌گيري بحران‌هاي انسان ساخت و طبيعي و خسارات جبران‌ناپذير، و نيز پذيرش اينكه برداشتي صرفاً فني، خطر محور و مبتني بر عواقب و زيان‌هاي فيزيكي (مالي، جاني و ... ) از آسيب‌پذيري، تصور و برداشتي بسيار محدود و فاقد نتايج توسعه آفرین و امنيت بخش است؛ ضرورت شناخت و فهم بهتر آسيب‌پذيري براي نيل به جامعه‌اي پايدار و سازگار با تهدیدات به خوبی روشن و آشكار مي‌گردد. در واقع، به زعم بسیاری از کارشناسان چالش دوره پساصنعتي، اتخاذ فرهنگي اساساً مبتني بر «زندگي با مخاطرات» است نه مبتني بر روبرو شدن با آن‌ها به طريقي کاملاً فيزيكي چراکه آسيب‌پذيري پديده‌اي تنها انساني يا محيطي نيست بلكه نتیجه تعامل انسان و محيط است. بنابراين دستيابي به شناخت و فهمي درست از آسيب‌پذيري، با زمينه‌سازي كاهش آن و برقراري پيوند صحيح آن با توسعه پايدار و همه‌جانبه، نقشي اساسي را در كاهش، پيشگیري و مديريت بحران ايفا مي‌نمايد.
در تعریف پدافند غیرعامل آمده است، به مجموعه اقدامات غیر مسلحانه‌ای که موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب‌پذیری، تداوم فعالیت‌های ضروری، ارتقاء پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدها و اقدامات نظامی دشمن می‌شود. لذا پدافند غیرعامل، اگر از دید مفهومی به آن نگاه کنیم، در واقع کاهش آسیب‌پذیری تهدیدات یا ایجاد امنیت در برابر تهدید است. لذا از طریق تبیین مفهوم آسیب‌پذیری می‌توان به درک درستی از علل رخداد و اثرات تهدید دست یافت. آسیب‌پذیری می‌تواند به عنوان ویژگی‌ها و شرایط یک جامعه یا یک سیستم باشد که آن را در برابر اثرات مخرب یک تهدید حساس می‌سازد. این تعریف درکی از آسیب‌پذیری فراهم می‌آورد که در پیش، حین و پس از وقوع بحران وجود دارد و تأثیر قابل توجهی بر ظرفیت تطبیق‌پذیری و تاب آوری دارد. از طریق تحلیل و ارزیابی اجزاء اصلی مفاهیم مختلف آسیب‌پذیری، می‌توان راهبردها و سیاست‌های موردنیاز جهت کاهش آسیب‌پذیری و افزایش تاب آوری در مواجهه با تهدیدات آتی را تدوین کرد. به بیان دیگر آسیب‌پذیری می‌تواند در تعریف جدیدی از بازتوانی و درک آن به عنوان فرایند بهبود شرایط پیش از وقوع تهدید، دستیابی به توسعه بلندمدت و تخفیف خطر تهدید مورد استفاده قرار گیرد. مفاهیم آسیب‌پذیری، تاب آوری با یکدیگر بسیار مرتبط می‌باشند، اما با یکدیگر متفاوت هستند. مفاهیم تاب آوری در ارتباط با آسیب‌پذیری معنا می‌یابند. تاب آوری به عنوان توانایی مقاومت در برابر اثرات تهدید و همچنین مواجهه با اثرات آن و بازتوانی سریع تعریف می‌شود. آسیب‌پذیری و تاب آوری هر دو در چگونگی تأثیرگذاری تهدید بر جامعه و دارایی‌های آن و نحوۀ بازتوانی در برابر تهدید نقش خواهند داشت.
بنابراين، با توجه به آرمان‌هاي نيل به توسعه پايدار، ارتقاء كيفيت زندگي، رفاه و توسعه اجتماعي و محيطي، لازم است كه تهدیدات و آسيب‌پذيري نسبت به آن، در كانون مباحث توسعه و برنامه‌ريزي در ابعاد مختلف بخشي و فضايي و نيز در سطوح مختلف محلي تا ملي قرار بگيرد. چراكه ريشه‌يابي علل و عوامل منجر به خسارات و پیامدهای سنگين حاصل از تهدیدات، پایه سیاست‌گذاری و تدوين برنامه‌هاي مناسب پيشگيري و مقابله با تهدیدات و اولويتي در تصميم‌گيري و برنامه‌ريزي راهبردي است.