«توئیتر» تا چه اندازه بر کشورهای حوزه خلیج فارس تأثیر گذار است؟

■ کرد جامعه توئیتری عربستان سعودی از لحاظ رشد سریع در مقام اول جهان قرار دارد■ 

- جوامع توئیتری 

«دیک کاستلو»، مدیر «توئیتر»، در جولای سال 2012 اعلام کرد جامعه توئیتری عربستان سعودی از لحاظ رشد سریع در مقام اول جهان قرار دارد. این آمار با توجه به تعداد توئیت فرستاده شده از این کشور اعلام شده بود که به گفته «کاستلو» در ماه گذشته رشد سی برابری (3000%) داشته است. مطالعه‌ای که توسط «سمیوکاست» در ماه جون سال 2012 انجام شده نشان می‌دهد آمار توئیت ارسالی از ریاض این شهر را در میان ده شهر فعال جهان در این زمینه قرار داده است- این نکته خصوصا در ارتباط با کشوری که تنها از سال 1999 اجازه استفاده همگانی از اینترنت را صادر کرده است بسیار قابل توجه می‌نماید. «بررسی رسانه‌های اجتماعی دنیای عرب» در جولای سال 2012 که توسط پژوهشگران «دانشکده دولت» در دوبی انجام شده موید آن است که در ماه‌های فوریه و مارس 2012  کلمه بحرین پر کاربردترین کلید واژه‌ای بوده که در توئیت اعراب از آن استفاده شده به شکلی که این کلمه 2.8 میلیون بار به زبان انگلیسی و 1.5 میلیون بار به زبان عربی ارسال شده است.

■ بیشترین کاربران «توئیتر» زیر ۳۰ سال هستند ■ 

استفاده از «توئیتر» در میان جمعیت جوان منطقه رونق پیدا کرده است (شواهد گویای آن است که افراد زیر 30 سال، که بخش اعظم جمعیت منطقه خلیج را تشکیل می‌دهند، به این سایت اقبال زیادی نشان داده‌اند) و این استقبال در چند سال اخیر بیشتر در میان طبقه تقریبا مرفه جامعه که امکان استفاده از گوشی‌های هوشمند و دسترسی گسترده به اینترنت پر سرعت با پهنای باند بالا را دارند دیده شده است.

■ آمار رو به رشد استفاده از اینترنت در چند سال اخیر در کشورهای عربی حوزه خلیج فارس ■ 

تا همین چند سال پیش، یعنی سال 2006، تنها 1. 5% از جمعیت عربستان سعودی، (یا بنا به گفته «کمیسیون ارتباطات و فن آوری اطلاعات» 220000 نفر) به اینترنت با پهنای باند بالا دسترسی داشتند. این سرویس عموما توسط شرکت تحت انحصار دولت، «ارتباطات سعودی»، ارائه می‌شد. این شرکت به دلیل عدم برخورداری از کابل‌های اطلاعاتی کافی مجبور بود بسیاری از سرویس‌های اینترنت با پهنای باند بالای خانگی را ببندد. در هفت سالی که از آن زمان می‌گذرد بازار فن آوری اطلاعات و ارتباطات آزادسازی شده که به تبع آن قیمت‌ها کاهش یافته و تقاضا بالا رفته است تا جایی که در ماه جون 2012، 43% از جمعیت عربستان سعودی به اینترنت بی سیم با پهنای باند بالا دسترسی پیدا کردند. این آمار در برخی دیگر از کشورهای حوزه خلیج از این هم بالاتر است. آمار در امارات متحده عربی نشان می‌دهد که در این کشور تا ماه آگوست سال 2012 به ازای هر نفر 1.6 تلفن همراه موجود است و این در حالی است که بنا به آمار «مقام نظارتی ارتباطات» این کشور بالاترین آمار دسترسی به اینترنت از طریق تلفن همراه در جهان را به خود اختصاص داده است. در این کشور آمار دسترسی رسمی به اینترنت با پهنای باند بالا 11.3% اعلام شده و استفاده از اینترنت تلفن همراه قطعا بیشتر از این خواهد بود. به گزارش یک شرکت مشاوره تجاری محلی به اسم «گروه مشاوران عرب» در سال 2011، 44% از تلفن‌های مورد استفاده در امارات متحده عربی هوشمند بوده‌اند.

■جوانان کشورهای عرب حوزه خلیج فارس اولین افرادی هستند که فن آوری را جذب می‌کنند و همین افراد فضای «توئیتر» ی جهان عرب را احاطه کرده‌اند■ 

- اولین افرادی که فن آوری را جذب می‌کنند

جوانان کشورهای عرب حوزه خلیج فارس اولین افرادی هستند که فن آوری را جذب می‌کنند و همین افراد فضای «توئیتر» ی جهان عرب را احاطه کرده‌اند. پنج کاربر اصلی «توئیتر» همگی از کشورهای «شورای همکاری خلیج فارس» هستند و طبق آمار «بررسی رسانه‌های اجتماعی دنیای عرب» در ماه مارس سال 2012، 88% از توئیت منطقه از کشورهای کویت، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، بحرین و یا مصر بوده است.

■«خیابان مجازی» تعبیری است که گاه در مورد این دو سایت استفاده می‌شود چرا که در برخی کشورها تظاهرات خیابانی ممنوع است■ 

با این همه دامنه «توئیتر» نسبت به «فیس‌بوک» بسیار محدود تر است. برای مثال «بررسی رسانه‌های اجتماعی دنیای عرب» در ماه مارس 2012 نشان داد در عربستان سعودی 830291 حساب کاربری سایت «توئیتر» وجود دارد در حالی که این آمار برای سایت «فیس‌بوک» 5. 5 میلیون است. با این که بیشتر کاربران زمان خود را صرف ارتباطات اجتماعی می‌کنند و لزوما از رسانه برای اهداف سیاسی استفاده نمی‌کنند ولی هر دو سایت «توئیتر» و «فیس‌بوک» به فضایی مهم در ارتباطات سیاسی، شبکه‌ای و بسیج افکار عمومی تبدیل شده‌اند. «خیابان مجازی» تعبیری است که گاه در مورد این دو سایت استفاده می‌شود چرا که در برخی کشورها تظاهرات خیابانی ممنوع است.

■ «توئیتر» و کاربردهای متفاوت آن ■ 

«توئیتر» گاه گزینه‌ای جدید برای گرفتن اطلاعات محسوب می‌شود، البته نکته جالب اینجاست که بیشترین استفاده از این سایت در کویت ثبت شده، یعنی کشوری که نسبت به دیگر کشورهای منطقه مطبوعات آزاد تری دارد و در این کشور 12. 8% از جمعیت 2. 8 میلیونی کاربر «توئیتر» هستند. «توئیتر» در انتخابات پارلمانی این کشور، که در ماه فوریه 2012 انجام شد، کاربرد بسیاری داشت که از جمله آن می‌توان به مباحثه درباره سیاست‌ها و آمار رای هرکدام از نامزدها اشاره کرد- البته دیگر مورد استفاده این سایت نشان دادن اختلاف میان سیاست‌های اعلام شده نامزدها و عملکرد واقعی آن‌ها بود. در انتخابات دسامبر 2012 از «توئیتر» برای گفتگو بر سر تحریم انتخابات، سازمان دهی اعتراضات و نقد مخالفان استفاده شد. کشور دوم فهرست از لحاظ استفاده از «توئیتر» بحرین است که در این کشور 5. 3% از جمعیت دارای حساب کاربری «توئیتر» هستند. مطالعه‌ای که توسط «اندیشکده ارتباطات پورتلند» در ماه نوامبر 2012 صورت پذیرفت نشان می‌داد که کاربران «توئیتر» در بحرین نسبت به دیگر کاربران «توئیتر» در کشورهای عربی (به استثنای مصر) افراد بیشتری را در لیست مخاطبان خود دارند. دلیل این امر می‌تواند این باشد که کاربران بحرینی هم به زبان عربی و هم به زبان انگلیسی از «توئیتر» استفاده می‌کنند. «توئیتر» اتصال دهنده عربی خود را در چند سال اخیر ارتقاء داده است که به پیشرفت آن در کشورهایی مثل عربستان سعودی که زبان انگلیسی در آن‌ها کمتر مورد استفاده عموم قرار دارد کمک خواهد کرد.

■ استفاده از «توئیتر» گامی به سوی دولت الکترونیک ■ 

محبوب‌ترین کاربر «توئیتر» در جهان عرب «محمد العارفه» نام دارد. او که یک شیخ عربستانی با ۳.۲ میلیون  دنبال کننده است اعتقاد دارد تصویری که «توئیتر» را بیشتر مناسب جوانان غرب زده می‌داند نادرست است. دیگر کاربر پر طرفدار حوزه خلیج فارس «شیخ سلمان العوده» نام دارد- او یک شیخ عربستانی است که با جنبش صحوه (به معنای بیداری) ارتباط دارد و دنبال کنندگان او۱.۷ میلیون نفر هستند. اولین حاکم کشورهای منطقه که به استفاده از «توئیتر» روی آورد نخست وزیر امارات متحده عربی، «شیخ محمد بن راشد آل مکتوم» بود. او اکنون 1. 2 مخاطب دارد و مطالب ارسالی او شامل سیاست‌های دولت، دستاوردهای ملی و سفرهای او به بخش‌های مختلف کشور می‌شود. «شیخ خالد آل خلیفه»، وزیر امور خارجه بحرین، نخستین وزیری بود که از «توئیتر» استفاده کرد. این در حالی است که در امارات متحده عربی، «شیخ عبدالله بن زاید آل نهیان»، که در چهل سالگی به عنوان جوان ترین وزیر امور خارجه شناخته می‌شود تقریبا یک سال پیش به «توئیتر» پیوست و از آن زمان تاکنون 500000 نفر را به خود جلب کرده است. وزارت خانه‌های کشورهای حوزه خلیج فارس، در تلاش برای رسیدن به دولت الکترونیک، از سرویس «توئیتر» استقبال روز افزونی داشته‌اند. این کار به آن‌ها امکان می‌دهد  با مردمی که شاید نتوانند وب سایت‌های وزارت خانه‌ها را ببینند ولی در روز چند مرتبه به «توئیتر» متصل می‌شوند ارتباط داشته باشند.

باید اذعان داشت که وزرا و شیوخ در واقع از شاگردان، فعالان سیاسی و مردم جوان جامعه الگو گرفته‌اند؛ و باید با آن‌ها بر روی زمین بازی که هنوز تقریبا یکدست باقی مانده رقابت کنند؛ استفاده از «توئیتر» رایگان است و تعداد دنبال کنندگان با دفعاتی که مطلبی دوباره به اشتراک گذاشته شده مشخصا به میزان جذابیت مطلبی که افراد ارسال می‌کنند وابسته است. شرکت‌های روابط عمومی ممکن است که تولید توئیت‌ها کمک کنند یا حتی دست به «خرید» دنبال کننده بزنند (با استفاده از حساب‌های کاربری «اسپم بات» که به طور خودکار توسط نرم افزار ساخته می‌شود) اما اقداماتی از این دست بر همه عیان است و چندان جذاب به نظر نمی‌رسد. در فهرست ده کاربر پر مخاطب برتر کشورهای منطقه خلیج فارس «اندیشکده پورتلند» نام سه روزنامه نگار و سه فعال – که یکی از آن‌ها در زندان است («نبیل رجب»، «مدیر مرکز حقوق بشر بحرین»)، دیگری مرتبا به حبس برده می‌شود (« زینب الخواجه»، فعال مخالف بحرینی) و یکی دیگر در تبعید به سر می‌برد («مریم الخواجه»، مدیر کنونی «مرکز حقوق بشر بحرین»)- در کنار یک وزیر ( «خلید الخلیفه»، وزیر امور خارجه بحرین) و یک حاکم ( «شیخ محمد بن راشد آل مکتوم»، حاکم دبی و نخست وزیر امارات متحده عربی) به چشم می‌خورد. یک کاربر سعودی دیگر بدون نام با نام کاربری «مجتهد»، که بسیاری از مطالب آن به گمانه زنی‌هایی در باب روند انتقال قدرت در خانواده سلطنتی حاکم اختصاص دارد، 811000 دنبال کننده دارد که تقریبا از طرفداران بیشتر وزرای دولتی کشورهای حوزه خلیج فارس بیشتر است.

■ نوع جدید توزیع قدرت و استفاده دولت‌ها از این روش ■ 

«توئیتر» - چه در منطقه خلیج فارس و چه در سطح جهانی- بخشی از یک سازوکار انتشار قدرت دولت از طریق اطلاعات به سوی فرد فرد جامعه است. هدف این روند به طور اخص جوانان هستند چرا که آن‌ها بیشترین تعداد کاربران را تشکیل می‌دهند. توزیع دانش و اطلاعات، حتی در حالتی که لزوما به دلایل سیاسی نباشد، بر روابط دولت و مردم و رابطه بین نسل‌ها تأثیر گذار است. در این حالت دولت دیگر نمی‌تواند انحصار رسانه‌ها را در دست بگیرد و جوانان نسبت به پدربزرگ‌هایشان به منابع اطلاعاتی بسیار گسترده‌تری دسترسی دارند. بدیهی است که روند در حال تغییر توزیع دانش تنها در یک مسیر حرکت نمی‌کند. دولت‌ها در سراسر جهان در امر استفاده از رسانه‌های اجتماعی برای برقرار ارتباط با شهروندان جوان و کنترل کردن مخالفان قدم‌های بزرگی برداشته‌اند.

■ شبکه‌های اجتماعی، جبهه جنگ مخالفان و دولت‌ها ■ 

یکی از اولین موارد کاربرد سیاسی «توئیتر» در خاور میانه به فعالان جنبش سبز ایران در سال 2009 باز می‌گردد. معروف است که در آن بازه وزارت امور خارجه آمریکا خواست برخی تحریم‌ها که موجب شده بود این سرویس به طور موقتی در ایران قابل دسترسی نباشد لغو شود. در مقابل مقامات ایرانی هم راه‌هایی پیدا کردند تا از آن طریق اطلاعات غلط روی «توئیتر» بفرستند و با استفاده از نظارت الکترونیکی فعالان مخالف را رد یابی کنند. بازی موش و گربه دنباله داری هنوز میان فعالان و دولت‌ها جریان دارد. این امر موجب شده مخالفان سیاسی به دنبال فن‌آوری‌های جدیدی باشند و برای حفظ حریم شخصی خود از «اسکایپ» به «وایبر» و یا از «بلک بری مسنجر» به «واتس آپ» تغییر مسیر دهند.

■ استفاده از شبکه‌های اجتماعی برای اطلاع رسانی مردمی در حین نا آرامی‌ها ■ 

مورد بعدی افزایش استفاده از «توئیتر» در حین نا آرامی‌های موسوم به «بهار عربی» در اوایل سال 2011 است. این راه یکی از سریع‌ترین مجاری برای به دست آوردن اخبار فوری بود (هر چند در این فضا شایعات تایید نشده بسیار هم وجود داشت) و می‌شد از این طریق در کمترین زمان ممکن گردهمایی، تظاهرات یا کارزاری را سازماندهی کرد. در این فضا هم چنین روحیه طنز و خنده هم وجود دارد؛ مثلا مطالبی که به کاربران اجازه می‌دهد سخنان پر طمطراق مقامات، شیوخ و رهبران سیاسی را به شوخی بگیرند. حتی در کشورهایی که اعتراضاتی در آن‌ها بروز نداده هم شاهد افزایش استفاده از کارزارهای «توئیتر» ی بوده‌ایم. مثلا کارزار «درس کد امارات متحده عربی» که در آن نظرات برخی اماراتی‌های محافظه کار به مهاجرین غربی که در امارات زندگی می‌کنند ارائه شد. این مهاجرین اگر از این نظرات مطلع نمی‌شدند هرگز با مردم همراهی نمی‌کردند- این مطلب یک بار دیگر نشان می‌دهد که این فقط آزادی خواهان غرب زده نیستند که از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند.

- جبهه‌ای دیگر برای اعمال سانسور  

«توئیتر» نقش بسزایی در ارتباط افراد هم فکر ورای مرزها بازی کرده است و می‌تواند به شکل گیری یک هویت «خلیجی» کمک کند. با این حال، این داستان سوی تاریکی هم دارد چرا که این وسیله ارتباطی بی نظارت می‌تواند به منبع نشر اکاذیب (که خیلی وقت‌ها کاربران بی تجربه آن را باور می‌کنند) تبلیغات و سخنان توهین آمیز تبدیل شود. برای مثال سال گذشته «کمیسیون مستقل تحقیقات بحرین» یک حساب کاربری «توئیتر» را به خاطر سخنان موهن و تحریک به خشونت علیه مخالفان ضد دولتی مقصر دانست. البته این حساب کاربری هم چنان به فعالیت ادامه می‌دهد و به نظر می‌رسد توانسته به اطلاعات حساس سرویس‌های امنیتی دسترسی پیدا کند (در آخرین مورد تصمیم مقامات رسمی برای گرفتن شهروندی از 31 فعال سیاسی خبری بود که به وسیله این حساب و قبل از آن که توسط آژانس‌های خبری دولتی اعلام شود افشا شد).

■ پرونده اتهامات «توئیتری» 

«توئیتر» هم چنین به جبهه‌ای جدید برای اعمال سانسور بر حساسیت‌های سیاسی و مذهبی بدل شده است. این مطلب نه فقط در جهان عرب بلکه در کل جهان صادق است چرا که شبکه‌های اجتماعی اخبار رسانه‌های سنتی را به محک می‌گذارند و درباره آن‌ها سؤالاتی مطرح می‌کنند، مثلا در باب این که با اتهامی که هزاران نفر آن را تکرار می‌کنند چه کنیم یا این که مرز بین تهدید و تمسخر کجا باید باشد (آخرین مورد به پرونده «فرودگاه رابین هود» در انگلستان اشاره دارد که در آن یک کاربر «توئیتر» که به شوخی گفته بود تأخیر در «فرودگاه ناتینگهام» او را بر آن داشته تا تمام فرودگاه را منفجر کند در ابتدا به جرم «فرستادن پیام‌های الکترونیکی تهدید کننده» مقصر شناخته شد و دو سال طول کشید تا از این اتهام تبرئه شود).در سال 2012 در بحرین چهار مرد جوان به جرم  "توهین به پادشاه" در «توئیتر» متهم شناخته شدند؛ در کویت، مردی به جرم "بی احترامی" به حاکمان کشورهای همسایه ( عربستان سعودی و بحرین) و "توهین به حضرت محمد" به ده سال زندان محکوم شد؛ در  امارات متحده عربی مردی به جرم فرستادن توئیت‌هایی که درباره سرویس‌های امنیتی نظر منفی می‌داد متهم شناخته شد؛ این در حالی است که در عربستان سعودی، مرد جوانی به نام «حمزه کاشگری» به جرم توئیت موهن به پیامبر به زندان افتاد. در این پرونده عده‌ای در فضای «توئیتر» برای او تقاضای اعدام کردند. این مطلب نشان می‌دهد که شبکه‌های اجتماعی – مثل جوامع شهروندی در سطح گسترده- لزوما نیرویی برای نیل به آزادی و کثرت گرایی به حساب نمی‌آیند.

■ تمرین تساوی و شایسته سالاری در فضای رسانه اجتماعی ■ 

با این حال «توئیتر» این امکان را فراهم کرده تا مردم نظرات مخالف را فارغ از آن که با آن موافق یا مخالفند، ببینند. این فن آوری در قیاس با رسانه‌های سنتی با خود گرایش به تساوی و شایسته سالاری را به همراه دارد. مثلا در موارد رسانه‌های سنتی باید برای گشایش یک روزنامه یا شبکه تلویزیونی مجوز کسب می‌شد که در نوع خود بسیار محدود کننده است. البته هنوز نمی‌توان ادعا کرد فضای رسانه‌های اجتماعی همه را در بر می‌گیرد چرا که بیشتر کاربران کنونی آن جوانان تحصیل کرده هستند که مرتبا به اینترنت دسترسی دارند و در این فضا از صداهای دیگر چون شهروندان نسل‌های پیشین یا کارگران دون پایه مهاجر خبری نیست. اما فضای رسانه اجتماعی خاصیتی یکدست کننده در گفتگوها به وجود آورده و در آن کاربران می‌توانند علنا با هر کسی که دوست دارند صحبت کنند و این موضوع تحت شعاع طبقه بندی اجتماعی افراد قرار نمی‌گیرد. در «بررسی رسانه‌های اجتماعی دنیای عرب» حداقل نصف افراد مورد تحقیق در بیشتر کشورهای حوزه خلیج فارس- و 65% در بحرین، یعنی کشوری که بحث «توئیتر» عموما بسیار داغ است- اذعان کردند که استفاده از «توئیتر» باعث شده آن‌ها بتوانند ایده‌های جدید با راحت تر بپذیرند.

■ رسانه‌های اجتماعی در تغییر جوامع کشورهای حوزه خلیج فارس تأثیر مهمی دارند ■ 

روند اقتصادی آزاد سازی شرکت‌های ارتباطی باعث افزایش فن‌آوری‌های رسانه‌های اجتماعی شده است که این امر به نوبه خود بر توزیع اطلاعات و قدرت در میان ارتباطات تأثیر بسزایی داشته و بر مباحثات سیاسی، مذهبی و فرهنگی قویا کارگر افتاده است. این یک مثال ساده از راه‌هایی است که از آن طریق تغییر اقتصادی و مردمی می‌تواند به تغییرات اجتماعی و سیاسی در جوامع پویا و سریعا در حال رشد کشورهای حوزه خلیج فارس منتهی شود.