چرایی ائتلاف ترکیه و عربستان؛ ترکیه شریک دشمنی عربستان با ایران نمی‌شود

به گزارش روزنامه السفیر، تحولات اخیر خاورمیانه از جمله تاسیس شورای عالی همکاری راهبردی ترکیه و عربستان و نیز اعدام شیخ نمر دو رخداد مهمی است که با ترکیه مرتبط بوده و این سوال را مطرح می سازد که ترکیه در هم پیمانی با عربستان تا کجا پیش خواهد رفت؟ آیا آنکارا تا پایان راه در کنار ریاض و دشمنی آن با ایران باقی خواهد ماند.

نکته قابل ملاحظه اینکه  دو تحول مهم اخیر یا همان اعلام تاسیس شورای عالی همکاری راهبردی بین ترکیه و عربستان و نیز اعدام شیخ نمر باقر النمر و واکنش آنکارا به آن با رویکردهای ترکیه در قبال منطقه خاورمیانه مرتبط بوده و با آن گره خورده است.

سال 2015 با سفر رجب طیب اردغان رئیس جمهور ترکیه به ریاض و دیدار او با ملک سلمان شاه سعودی پایان یافت. در این سفر سعودی ها از میهمان خود با گرمی فراوان استقبال کردند از جمله اینکه در کعبه را به روی اردوغان گشودند.

اما اعلام خبر تشکیل شورای عالی همکاری راهبردی شامل همکاری های سیاسی، اقتصادی، امنیتی و نظامی از سوی وزیران خارجه عربستان و ترکیه تقریبا غیرمنتظره بود.

خبر تاسیس شورای مزبور در ریاض این پیام را در دل خود جا داده است که عربستان پیشنهاد تاسیس این شورا را مطرح کرده و ترکیه نیز پذیرفت.

نکته قابل ملاحظه دیگر اینکه شورای عالی همکاری راهبردی در پی سلسله اقدامات سعودی از جمله تشکیل ائتلاف عربی و ائتلاف نظامی اسلامی، این احتمال را که پیشنهاد تشکیل آن از سوی ریاض مطرح شد، قوت می بخشد.

در این میان این سوال مطرح است که چه چیزی دو طرف را به فکر تاسیس چنین شورایی انداخت؟

در مورد عربستان باید گفت که این کشور در بخش سیاست های منطقه ای خود با تنگنا روبه رو است، به این معنی که جنگ در یمن با وجود اینکه حدود یک سال از آن می گذرد، نتایج مورد نظر ریاض را محقق نساخته است و ائتلاف عربی نیز که یک قدرت عربی مشترک به شمار می آید، شاهد مشارکت فعالی نبود مگر از سوی برخی کشورهای عربی حوزه خلیج فارس مانند امارات و بحرین.

این در حالی است که برخی کشورها از جمله مصر و پاکستان که ریاض به آنان امید داشت، در ائتلاف مزبور شرکت نکردند.

اما ائتلاف اسلامی که عربستان چندی پیش از تشکیل آن خبر داد از سوی کشورهای موثر، واکنش مثبتی دریافت نکرد و سمت و سوی آن مشخص نیست و معلوم نیست در اصل تشکیل خواهد شد یا خیر؟

در سوریه نیز به نظر نمی رسد که روند تحولات میدانی به ویژه پس از کشته شدن «زهران علوش» سرکرده گروه موسوم به «جیش الاسلام» به نفع مخالفان تحت حمایت ریاض پیش می رود.

در بخش سیاسی نیز نه مصوبات نشست وین و نه قطعنامه 2254 شورای امنیت سازمان ملل با استقبال عربستان روبه رو نشد تا جایی که در هیچ یک از آنان به نقطه اصلی اختلاف یا همان آینده بشار اسد اشاره ای نشد.

بنابراین در این شرایط عربستان نیاز داشت که با تحکیم روابط با ترکیه، گام پیشرفته تری بردارد زیرا ترکیه از جمله طرف های مرتبط با تحولات و بحران سوریه بوده و بیش از هر طرف دیگری می تواند به ریاض در این خصوص چیزی ببخشد.

اما مشکلات عربستان فقط به اختلاف با کشورهای منطقه ای مانند سوریه و ایران و نیز به میزان زیادی با عراق محدود نمی شود، بلکه با خاندان های حاکم خلیج فارس به ویژه قطر نیز رقابت دارد.

در این خصوص آنکارا و دوحه از تشکیل پایگاه نظامی ترکیه در خاک قطر خبر داده و علاوه بر این توافقنامه های مشترکی امضا کردند که به موجب آن قطر گاز مورد نیاز ترکیه را تامین می کند.

در این شرایط چه بسا عربستان به این باور رسید که دراز کردن دست دوستی به سمت ترکیه از انحصار طلبی قطر در برقراری روابط با ترکیه کاسته و موجب می شود آنکارا بیشتر به ریاض نزدیک شود.

اما در مورد ترکیه نیز باید گفت که این کشور در وضعیت خوبی قرار ندارد زیرا تقریبا در انزوای فراگیر منطقه ای به سر می برد به این معنی که در سوریه گروه های تحت حمایت ترکیه به ویژه در حومه لاذقیه که در امتداد مرزهای ترکیه قرار دارد، با عقب گرد میدانی روبه رو هستند.

اما در عراق نیز موضوع پایگاه «بعشیقه» و اعزام نیروهای ترک به این منطقه و در پی آن درخواست بغداد از آنکارا برای خروج نیروهای خود از این محل، موجب شعله ور شدن آتش اختلاف ترکیه با عراق شد.

علاوه بر این شروع مجدد درگیری های بین ارمنستان و آذربایجان بار دیگر موجب بروز بحران روابط ترکیه و ارمنستان شد.

در کنار موارد بالا، تصمیمات وین و شورای امنیت در راستای اهداف ترکیه به ویژه اهداف مرتبط با آینده اسد قرار ندارد و از این گذشته روابط ترکیه با روسیه قبل و بعد از سقوط جنگنده روس، متشنج شد.

در این شرایط ترکیه به روزنه ای نیاز دارد که از طریق آن از یک سو انزوای منطقه ای خود را شکسته و از سوی دیگر تحریم های اقتصادی روسیه را از بین ببرد و همین انگیزه ها بود که موجب شد اردوغان به سمت اسرائیل برود.

بنابراین در این لحظات سخت و چالش هایی که ترکیه و عربستان با آن دست به گریبان هستند، فکر شورای عالی همکاری راهبردی به نفع هر دو کشور است البته هر یک از زاویه خود به آن می نگرد.

موضوع شورای عالی همکاری راهبردی بلافاصله تداعی کننده تلاش های زیادی است که پیش از این با همین عنوان صورت گرفت و بین کشورهای زیادی مطرح شد.

شورای همکاری راهبردی ترکیه و عربستان چشم انداز موفقی ندارد

به عبارت بهتر پیش از این شورای همکاری راهبردی بین ترکیه و عراق و سپس بین ترکیه و سوریه و نیز ترکیه و روسیه تشکیل شد و علاوه بر این ترکیه و شورای همکاری خلیج فارس در سال 2008 از تاسیس شورای عالی همکاری راهبردی خبر دادند اما این شوراها فروپاشید و اکنون دیگر کسی اسم آن را نمی شنود، همانطور که در مورد ائتلاف عربی و اسلامی نیز وضعیت مشابهی پیش آمده است.

بنابراین با توجه به تجارب گذشته امیدوار بودن به موفقیت شورای جدید بین ترکیه و عربستان نابجا است اما دلایل عینی و واقعی است که بر این دیدگاه تاثیر مثبت و یا منفی دارد.

هر یک از طرف های شورای همکاری راهبردی اهداف و مشکلات خود را دارند که برخی از این مشکلات مختص خود بوده و برخی دیگر مشترک هستند و اگر به  اهداف و مشکلات مشترک اشاره ای داشته باشیم باید بگوییم موضع گیری آنان در قبال سوریه و تشدید فشار بر نظام حاکم این کشور در صدر این اهداف قرار دارد و این احتمال وجود دارد که دو طرف برای حمایت هر چه بیشتر از مخالفان سوری بیشترین میزان همکاری را با یکدیگر داشته باشند.

با این وجود پس از تنش اخیر در روابط ترکیه و روسیه، توان ترکیه برای تحرک میدانی در سوریه کاهش یافته است و به این ترتیب نمی تواند در خدمت یکی از مهم ترین اهداف تاسیس شورای همکاری راهبردی باشد و از این گذشته همکاری ترکیه و عربستان با شورای مزبور و یا بدون آن پا بر جابوده و به قوت خود باقی است.

بی تردید آنکارا و ریاض هر یک اولویت های خاص خود را دارند به این معنی که عربستان امروز تضعیف ایران و به طور کلی شیعیان منطقه را به عنوان هدف راهبردی مورد توجه قرار داده است و اعدام شیخ نمر باقی النمر نیز در همین راستا صورت گرفت.

اما هر چند خواسته ها و آروزهای اردوغان نیز در این خصوص تفاوتی با عربسبتان ندارد، اما باید گفت که آرزو با واقعیت ها و ضرورت های جغرافیایی و منافع حاکم بر آن متفاوت است.

به عبارت دیگر اگر عربستان تمایل دارد ترکیه را در نبرد با ایران در کنار خود ببیند، این جزء محالات است هر چند اظهارات مذهبی از زبان اردوغان و نخست وزیر او داوود اوغلو نمی افتد اما ترکیه به دلایل مختلف از شدت دشمنی و رویایی رویی با ایران پرهیز دارد از جمله اینکه:

اول: پس از تنش روابط ترکیه با سوریه، عراق، روسیه و ارمنستان، اکنون ایران تنها روزنه جغرافیایی امن ترکیه به شمار می آید و بستن این روزنه یعنی خودکشی محض.

دوم: ترکیه به نفت و گاز ایران نیاز دارد به ویژه اکنون که با روسیه تنش پیدا کرده است و تهران می تواند تا حدودی جایگزین گاز روسیه باشد و آنکارا در نظر ندارد در صورت تنش بیش از پیش با مسکو این احتمال را از دست بدهد.

سوم: به نفع ترکیه نیست که همزمان با افزایش رویارویی با «حزب کارگران کردستان» در مرزهای مشترک با سوریه و عراق و ایران و نیز با ملحق شدن به ائتلاف کامل با عربستان، روابط خود با ایران را دستخوش تنش کند و علاوه بر این احتمال افزایش تاثیر گذاری طرف های بین المللی بر موضوع کُردها، به ضرر ثبات ترکیه تمام می شود.

چهارم: در صورت رویارویی مذهبی ترکیه با ایران، آنکارا باید منتظر شدت تنش های مذهبی بین سنی و علوی ها در داخل خاک خود باشد.

از همین رو ترکیه آمادگی این را ندارد که در همراهی با عربستان در دشمنی با ایران تا انتها پیش برود و روشن ترین دلیل اینکه آنکار در موضوع اعدام نمر، از عربستان جانبداری نکرد و معاون نخست وزیر ترکیه پس از نشست دوشنبه گذشته هیئت دولت،  آشکارا گفت که کشورش با اعدام بر اساس دلایل سیاسی مخالف است.

ترکیه از این نیز فراتر رفته و در قبال تنش روابط ایران و عربستان موضع بی طرفانه اتخاذ و از میانجیگری بین آنان خودداری کرد آن هم  با وجود اینکه تنش روابط تهران و ریاض فقط سه روز پس از سفر راهبردی اردوغان با عربستان پیش آمد.

حتی اظهار نظرات چهارشنبه گذشته  اردوغان در صفحه توئیتر در ارتباط با تنش ایران و عربستان و اعلام اینکه اعدام موضوع داخلی عربستان است، حقه ای بود که رضایت عربستان را جلب نکرد و این چیزی است که موجب می شود مهم ترین هدف مورد نظر ریاض از تشکیل شورای همکاری راهبردی که همان دشمنی با ایران و سوریه است، از کف عربستان برود.

علاوه بر این اظهارات اروغان در این خصوص ضد و نقیض است، به این معنی که اکنون اعدام را موضوع داخلی عربستان عنوان می کند در حالی که سال گذشته جهان را به اقدامی علیه اعدام اخوانی ها در مصر فراخواند و آن را موضوع داخلی مصر ندانست، هر چند مصر تحت فشارهای بین المللی از اجرای احکام اعدام صرف نظر کرد اما عربستان این کار را نکرده و احکام اعدام را به اجرا در آورد.

در کنار این دلایلی که به طور مستقیم با ترکیه در ارتباط است، پیش بینی می شود ائتلاف ترکیه و عربستان از نظر منطقه ای موفقیت آمیز نباشد زیرا به عنوان مثال مصر هرگز نمی پذیرد که ترکیه با استفاده از این ائتلاف نقش منطقه ای خود را بازیابد.

به این ترتیب برای عربستان دو گزینه باقی می مانند یا به دست آوردن ترکیه و از دست دادن مصر و یا به دست آوردن مصر و در نتیجه صرف نظر کردن از ائتلاف با ترکیه.

همچنین اگر عربستان به دنبال این باشد که با توجه به روابط نزدیک ترکیه و قطر، در این خصوص نیز به نفع خود توازن ایجاد کند، باید گفت که آنکارا تا آخر راه با ریاض نخواهد رفت و راضی نمی شود قطر را که بر خلاف عربستان متحد راهبردی ثابت آن در بیشتر مسائل منطقه ای به شمار می آید، از دست بدهد.

اینجا هرگز سعی نداریم که حساسیت های تاریخی بین اسلام ترکیه و وهابیت و رویکردهای سعودی و عثمانی را مطرح کرده و یا رقابت بر سر رهبری جهان اسلام سنی مذهب را به عنوان پس زمینه های همکاری راهبردی کنونی بین ترکیه و عربستان مطرح کنیم، زیرا واقعیت ها و دلایلی که شرح داده شد برای گفتن این نکته کافی است که امکان همکاری بین ترکیه  عربستان در خصوص برخی مسائل از جمله سوریه و نیز افزایش همکاری اقتصادی وجود دارد نه بیش از این.

البته این نیز به معنی صرف نظر کردن از شورای عالی همکاری راهبردی یا لغو آن نیست بلکه به معنی محدود شدن تکاپوی آن است به گونه ای که اهداف مورد نظر از تشکیل این شورا را به تاخیر می اندازد.