فضای مجازی، خط مقدم جنگ نرم انقلاب اسلامی

بنا به نظر آلوین تافلر در کتاب موج سوم، جوامع بشری تاکنون دو دوره‌ی (انقلاب) کشاورزی و صنعتی را پشت سر گذاشته و هم اکنون در اواخر عصر فراصنعتی یا عصر اطّلاعات که بر پایه الکترونیک و رایانه‌هاست قرار دارند.

این عصر، عصریست که در آن قدرت، ثروت و امنیّت بر پایه دانش بوجود آمده و سرعت وجه مشخّصه‌ی آن و اطّلاعات به عنوان ارزشمندترین کالا محسوب می‌شود.

"عصر اطّلاعات” یا به روایتی "عصر رایانه‌ها و شبکه‌ها”، جهانی را ترسیم می‌نماید که بر پایه شبکه‌های رایانه‌ای و تعاملات کاربران با رایانه‌ها شکل گرفته و حتّی ارتباطات انسانی و اجتماعی که جزو سنّتی‌ترین خصوصیّات بشر هستند نیز در حال انتقال به ‌این فضای جدید می‌باشند.

این جهان نوپا که به سرعت در حال بسط و گسترش بوده و تمامی ‌شئون زندگی بر روی کره زمین را تحت تأثیر قرار داده است، بر پایه فنّاوری اطّلاعات و رسانه‌های ارتباطی نوین استوار بوده و در فضایی غیر فیزیکی به رشد و بالندگی خود ادامه داده و در حال تسخیر جهان واقعی می‌باشد. این فضا، فضای سایبر (Cyberspace) یا فضای مجازی نام دارد.”[۱]

فضای سایبر (Cyberspace) عبارتی است که در دنیای اینترنت، رسانه و ارتباطات بسیار شنیده می‌شود. به نظر می رسد بکارگیری این اصطلاح در این زمینه و برای ارجاع به امور فنی به آن رنگ و بویی صرفا فنی و مکانیکی داده باشد.

ملاحظه دقیق‌تر این اصطلاح نشان می‌دهد که این واقعیت، وجوه و جنبه های متنوعی از جمله خصلت های روانشناختی قابل توجه نیز دارد. در منابع موجود آمده است که: اما کار واژه سایبر، از ریشه یونانی لغت کنترل گرفته شده و به طور ترکیبی در واژه سایبرنتیک به کار رفته است. همانطور که پیش از این نیز گفته شد مفهوم سایبرنتیک دلالت بر سیستم های کنترلی ابر تکنولوژی های رایانه های به هم پیوسته، تکنولوژی جدید و واقعیات مصنوعی با راهبردهای دستیابی و کنترل سیستمی دارد.

فضای مجازی در واقع محیطی است مشتمل بر شبکه‌ای از رایانه‌ها، رسانه‌های ارتباطی و کاربران که لحظه به لحظه به تبادل داده‌ها و اطّلاعات پرداخته و انسان‌ها در آن به کار، تأمین نیازها و پرداختن به علائق می‌پردازند. ‌این فضا باعث کوتاه شدن فاصله‌ها و استقلال از مکان می‌گردد و در نهایت منجر به کم رنگ شدن مفهوم مکان و زمان کلاسیک گشته و به پدیده‌ای که دیوید‌ هاروی[۲] آن را فشردگی فضا- زمان می‌نامد تبدیل شده است.

این معنا بارزترین تفاوت دنیای واقعی و فضای مجازی می‌باشد، زیرا در دنیای واقعی انسانها در در طول زمان و در چهارچوب مکان محصور بوده و محدوده فعّالیّت‌هایشان متأثّر از ‌این واقعیّات است. امّا در دنیای مجازی با استفاده از فنّاوری‌های نوین ارتباطی و رایانه‌ها به نقاط ضعف انسان که همانا سرعت، دقّت، حافظه و خستگی و مشکل جوامع کاری که همانا زمان، هزینه، نیروی انسانی و محدودیّت‌های جغرافیایی هستند، پوشش داده شده و با سرعتی نزدیک به سرعت نور خواسته‌ها و پاسخ‌ها به مقصد و مبداء منتقل می‌گردد.

در هر حال فضای مجازی در هر تعبیری و با هر تعریفی، قلمرویی وسیع، بدیع و بکر است که برای ساکنان خود امکانات، آزادی‌ها، فرصت‌ها، دلهره‌ها، آسیب‌ها و محدودیّت‌های نوینی را به همراه دارد. اهمیّت ‌این قلمرو تا حدّی است که امروزه برخی اندیشمندان صحبت از دو جهانی شدن دنیای معاصر می‌کنند.

در حقیقت فضای مجازی نوع متفاوتی از واقعیّت مجازی و دیجیتالی است که آن را "واقعیّت خلق شده توسّط رایانه” می‌دانند، واقعیّتی که از آن رو مجازی یا مصنوعی است که در دنیای واقعی و محیط مادی، مکانی را اشغال نکرده و در اذهان کاربران و در نتیجه تعامل با واسط الکترونیکی بوجود آمده است.[۳]

به عبارت دیگر فضای مجازی فضایی است که ساکنان آن محدودیّت‌های جسم و مکان فیزیکی را نداشته و در دنیایی با زمان غیر خطی و فضایی بدون محدودیّت جغرافیایی و ملیّتی بسر می برند و حتی اشخاص می توانند هویّتی جدید و سوای هویّت واقعی خود داشته و زندگی جدیدی را تجربه کنند.

برای درک بهتر ‌این مفهوم به ‌این جمله توجّه نمایید: "شخصی در خواب می‌بیند که پروانه شده است، وقتی بیدار می‌شود با خود می‌اندیشد: آیا من خواب دیده‌ام که پروانه شده بودم یا ‌اینکه پروانه‌ای هستم که اکنون خواب می‌بینم به مردی بدل شده؟”[۴]

در ورای ‌این جمله معنایی نهفته است که توصیفی است از سیستمی‌که در آن خود واقعیّت کاملاً در متنی مجازی و در جهانی واقع نما غرق شده است لذا در فضای مجازی چیزهایی که بر روی صفحه‌ی رایانه‌ها ظاهر می‌شوند فقط تصاویری از تجربه نیستند، بلکه خود تجربه از طریق آن‌ها منتقل می‌شود.

البته نمی‌توان ‌اینترنت را مترادف با فضای مجازی دانست، لیکن‌ اینترنت ابزار ورود به فضای مجازی می‌باشد[۵] که امروزه زندگی روزمره ما را تسخیر کرده و از ابزاری لوکس و مخصوص متخصّصان و روشنفکران به یک نیاز اساسی برای همه دولت‌های آینده‌نگر و شهروندان آنان تبدیل شده که بر بستر آن شکل نوینی از زندگی در جریان است. شاید این عبارت گویای بسیاری از مسائل باشد: "اگر روزگاری تمدن‌ها در کنار رودها شکل می‌گرفتند و رشد می‌کردند، هم‌اکنون بر بستر شبکه‌های ارتباطی و درون فضای مجازی شکل می‌گیرند.”

فضای سایبر در معنا به مجموعه هایی از ارتباطات درونی انسانها از طریق کامپیوتر و مسائل مخابراتی بدون در نظر گرفتن جغرافیای فیزیکی گفته می شود. یک سیستم آنلاین نمونه ای از فضای سایبر است که کاربران آن می‌توانند از طریق ایمیل با یکدیگر ارتباط بر قرارکنند. بر خلاف فضای واقعی، در فضای سایبر نیاز به جابجایی‌های فیزیکی نیست و کلیه اعمال فقط از طریق فشردن کلیدها یاحرکات ماوس صورت می‌گیرد.

این عدم جابجایی فیزیکی، محققان را واداشت که به مطالعه برخی شباهت‌های فضای سایبر با حالت های نا هشیاری، بخصوص حالت‌های ذهنی‌ای که در رویا ها ظاهر می‌شوند، بپردازند. عملیات‌های مجازی، استفاده از تمامی امکانات برای اثرگذاری بر افکار، احساسات، اعتقادات، تمایلات و رفتارها در فرهنگ‌ها و ملت‌های مختلف است.

فضای مجازی تعبیری است مبتنی بر این فرض که این فضا محلی است که خودآگاهی آدمی (به عنوان مثال هنگامی که از اینترنت استفاده می­کند) در چنین محلی قرار می­گیرد. مطمئن نیستم که چنین اصطلاحی، گویای چنین مفهومی باشد، اگرچه اکثر مردم، چنین مفهومی را از این اصطلاح درک می­کنند.

در تمام تعاریف فضای مجازی، این فضا محیط الکترونیکی یا محیط شبکه ای از کامپیوتر ها دانسته می شود که با استفاده از جلوه های سمعی و بصری سعی دارد تا اشیاء و واقعیت های سه بعدی جهان واقعی را مشابه سازی کند اما ادعا می شود که فاقد مادیت فیزیکی هستند.گفته می شود که از خصوصیات بارز این فضا بی مکانی و بی زمانی است. [۶]

اهمیت و ضرورت توجه به فضای مجازی از نگاه رهبر معظم انقلاب اسلامی

صدور حکمی محکم در خصوص تشکیل شورای عالی فضای مجازی و به دنبال آن تعیین وظیفه ای سنگین مبنی بر ایجاد "مرکز ملّی فضای مجازی کشور” خود به خود ضمن اینکه نشان از هوشمندی معظم له دارد نشان دهنده هدف مند بودن این امر در موقعیت زمانی حاظر نیز به شمار می رود. حال با کمی دقت در متن پیام می توان بیشتر به اهمیت این موضوع پی برد. نکات کلیدی و راهبردی همچون ” اشراف کامل در سطوح داخلی و خارجی” مواجهه فعال و خردمندانه” در نظر گرفتن محورهای ” سخت افزاری، نرم افزاری و محتوایی” و همچنین تعین و ابلاغ وظایف به پیوست حکم نیز اهمیت موضوع را دو چندان نموده است. تسریع در تشکیل و راه اندازی مرکز و تاکید بر همکاری کلیه دستگاه ها نیز از اهمیت و ضرورت موضوع می باشد

"این شورا وظیفه دارد مرکزی به نام مرکز ملّی فضای مجازی کشور ایجاد نماید تا اشراف کامل و به روز نسبت به فضای مجازی در سطح داخلی و جهانی و تصمیم‌گیری نسبت به نحوه مواجهه فعال و خردمندانه کشور با این موضوع از حیث سخت‌افزاری، نرم‌افزاری و محتوایی در چارچوب مصوّبات شورای عالی و نظارت بر اجرای دقیق تصمیمات در همه سطوح تحقق یابد. نکات اساسی در مورد وظایف شورای عالی و مرکز فضای ملّی مجازی با تأکید بر توجه جدّی به آن، در پیوست این حکم ابلاغ می‌گردد. در پایان انتظار دارم، ضمن تسریع در تشکیل مرکز ملّی فضای مجازی، رئیس و اعضای محترم شورا تلاش بایسته را در جهت دستیابی این مرکز به اهداف تعیین شده به کار برند. کلیه دستگاههای کشور موظف به همکاری همه جانبه با این مرکز می‌باشند.”[۷]

البته توجه به مقوله رسانه های نوین از سوی رهبر انقلاب به حکم اخیر هم بر نمی گردد. بلکه بارها توجه مسئولان و مردم و نخبگان را به این موضوع جلب نموده اند.

معظم له در پنج سال پیش از این به طراحی غرب در این خصوص اشاره نموده اند:

تحولات کشورهاى آسیایى و آفریقایى و امریکاى لاتین در دام طراحى باندهاى قدرت بین المللى افتاده است و طراح اینها صهیونیست و سرمایه داران بین المللى بوده اند. براى اینها آنچه مهم بوده، کسب قدرت سیاسى است که بتوانند در کشورها و دولتهاى اروپایى و غیره نفوذ کنند و قدرت سیاسى را در دست بگیرند و پول کسب کنند و این کمپانیها، سرمایه هاى عظیم، کارتلها و تراستها را به وجود آورند. هدف این بوده است؛ آن وقت اگر اقتضاء مى کرده است که اخلاق جنسى ملتها را خراب کنند، راحت مى کردند؛ مصرف گرایى را در بین آنها ترویج کنند، به راحتى این کار را انجام مى دادند؛ بى اعتنایى به هویتهاى ملى و مبانىِ فرهنگى را در آنها ترویج کنند، این کار را مى کردند. اینها، اهداف کلان آنها بوده است که تصویر مى کردند. آن وقت همیشه لشگرى هم از امکانات فرهنگى و رسانه اى و روزنامه هاى فراوان و مسائل گوناگون تبلیغات در مشت اینها بوده است، که اینها امروز یواش یواش دارد پخش مى شود و من پریروز در روزنامه – البته سه، چهار ماه قبل از این،من مقاله اش را دیده بودم – گزارشى از تشکیلِ «ناتوى فرهنگى» را خواندم. یعنى در مقابل پیمان ناتو که امریکاییها در اروپا به عنوان مقابله ى با شوروى سابق یک مجموعه ى مقتدر نظامى به وجود آوردند؛ اما براى سرکوب هر صداى معارض با خودشان در منطقه خاور میانه و آسیا و غیره از آن استفاده مى کردند، حالا یک ناتوى فرهنگى هم به وجود آورده اند. این، بسیار چیز خطرناکى است. البته حالا هم نیست؛ سالهاست که این اتفاق افتاده است. مجموعه ى زنجیره ى به هم پیوسته ى رسانه هاى گوناگون – که حالا اینترنت هم داخلش شده است و ماهواره ها و تلویزیونها و رادیوها – در جهت مشخصى حرکت مى کنند تا سررشته ى تحولات جوامع را به عهده بگیرند؛ حالا که دیگر خیلى هم آسان و رو راست شده است.”[۸]

امروز مؤثرترین سلاح بین المللی علیه دشمنان و مخالفین، سلاح تبلیغات است؛ سلاح ارتباطات رسانه‌ای است. امروز این قوی‌ترینِ ‏سلاح است و از بمب اتم هم بدتر و خطرناکتر است. این سلاح دشمن را شما در بلواهای بعد از انتخابات ندیدید؟ دشمن با همین سلاح، ‏لحظه به لحظه، قضایای ما را دنبال می کرد و به کسانی که اهل شیطنت بودند، رهنمود میداد. «و انّ الشّیاطین لیوحون الی اولیائهم ‏لیجادلوکم»؛ دائم به اولیاء خودشان ایحاء میکردند. خوب، این حضور دشمن است دیگر؛ حضور دشمن را از این واضح‌تر و روشن‌تر ‏میشود فرض کرد؟ [۹]

در نبرد نرم به جای تصرف نظامی سرزمین دشمن و حکومت مستقیم بر آن، ساختار سیاسی اشغال می شود و مدیریت غیر مستقیم از طریق گماردن دولت دست نشانده در آن، در صدد دست یابی به اهداف خود بر می آیند. راه تسخیر مردم به گونه‌ای است که خود آنان خواسته‌های دشمن‌شان را محقق می سازند.

این راه بسیار ساده و در عین حال دشوار است، تصرف قلب‌ها و تسلط بر ذهن‌ها، در نبرد نرم، موجب حرکت مردم در راستای اهداف دشمن می گردد. در جنگ نرم، دشمنان از طریق برتری رسانه‌ای خود، با روش کنترل احساسات و علایق، اراده مخاطبین را تسخیر نموده و در مسیر اهداف خود به حرکت و عمل وا می‌دارند. کیفیت این تسخیر در حدی است که فرد تصرف شده، نسبت به دشمنی که او را تسخیر نموده، هیچ کینه و نفرتی ندارد .

در اهمیت این موضوع توجه به بیانات خطیب جمعه حضرت آیت الله جنتی خالی از لطف نخواهد بود. وی با اشاره به دستور رهبر انقلاب مبنی بر تشکیل شورای عالی فضای مجازی، گفتند:” درایت رهبر انقلاب در این موضوع ستودنی است، وضعیت ارتباطات و اینترنت در دنیا موجب نا‌امنی و دزدی اطلاعات شده است، لذا کم توجهی مسئولان به این مسئله یک خطر جدی از سوی دشمن است که نهادهای ما را تهدید می‌کند.”

ایشان به این نکته مهم هم اشاره نمودند که” رهبر انقلاب فرموده بودند که اگر می‌توانستم خودم مسئولیت این شورا را به عهده می‌گرفتم که این اهمیت این شورا را می‌رساند. برخی به این مسائل کم‌توجهی می‌کنند. باید از رهبر انقلاب تشکر فوق العاده کرد”[۱۰]

البته وزیر ارتباطات هم مباحثی را مطرح کرده است که به اهمیت موضوع اشاره دارد.

"حمایت از بومی سازی نرم افزار و ایجاد زیرساختهای امن ارتباطی از جمله مهمترین تصمیمات راهبردی در عرصه دفاع سایبری است که در این راستا اولین مرحله از این شبکه خردادماه سال ۹۱ به زیربار می رود. ایجاد سامانه امنیتی و راه اندازی مرکز ۲۴ ساعته رخدادهای امنیتی در سازمان فناوری اطلاعات ایران را از دیگر اقدامات صورت گرفته در زمینه امنیت و دفاع سایبری می باشد.

آمارهای موجود از اطلاعات منتشر شده در شبکه اینترنت جهانی وجود ۵ میلیون ترابایت اطلاعات در اینترنت که این رقم معادل یک کتابخانه با ۵۰ هزار میلیارد کتاب یا یک میلیارد فیلم ضبط شده DVD برآورد می شود. در همین حال تاکنون ۵۵۵ میلیون دامنه اینترنتی و ۲۰۰ میلیون وبلاگ به ثبت رسیده است و ۲ میلیارد نفر در دنیا کاربر اینترنت هستند که پیش بینی می شود این رقم در سال ۲۰۲۰ به ۵ میلیارد نفر افزایش یابد.

وی با بیان اینکه کارکردها و نتایج اقتصادی استفاده از فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی در کشورهایی مانند کره، مالزی، چین و هندکه ICT را به عنوان پیشران اقتصادی درنظر گرفته است، در کشور ما نیز وجود ۳۶٫۵ میلیون کاربر که بیشترین تعداد در بین کشورهای منطقه است نشان می دهد که فرصت ها و ظرفیتهای علمی، سیاسی و حاکمیتی بسیاری از این شبکه قابل دریافت است.

اینترنت تیغ دولبه است که فرصتهای فرهنگی اجتماعی بسیاری به همراه دارد می تواند علیه ما نیز استفاده شود و زمانی که این تهدیدها کنترل نشود به طور قطع تهدیدهای آن بیش از فرصتهای آن خواهد بود. وی با بیان اینکه شبکه اینترنت قابل اطمینان نیست و جهانی بودن آن بدون هیچ حد و مرزی یک سری تهدیدات را به همراه دارد، امروزه شاهد آن هستیم که اینترنت به عنوان ابزاری بسیار قوی در انقلاب های رنگی مورد استفاده و بهره برداری قرار می گیرد. یا شرکت گوگل اذعان دارد که تمامی اطلاعاتش را در اختیار سازمان "سیا” قرار می دهد، تخریب و تهدیدهایی چون شنود و سرقت اطلاعات از دیگر مواردی است که به دلیل نبود دفاع سایبری می تواند به تهدید منجر شود.

الزام دستگاههای دولتی برای اجرای یکپارچگی امنیت / وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات ابلاغ سیاستهای نظام در فضای افتا را از جمله برنامه های راهبردی برای صیانت از اسرار کشور و ایمنی آن در برابر هجمه های دشمن عنوان کرد.”[۱۱]

===

[۱] – آلوین تافلر. موج سوم. مترجم : شهین دخت خوارزمی. تهران، ناشر: علم – ۱۳۸۵(برگرفته از مقاله آقای مهرداد حقیقی)

[۲] – Norbert Wiener، (۱۹۶۴-۱۸۹۴)، ریاضیدان و نظریه‌پرداز شهیر آمریکایی (همان)

[۳] – همان

[۴] – هلن صدیق بنای، Cyberspace، همشهری آنلاین، ۲۳ شهریور ۱۳۸۵(همان)

[۵] – حجت الاسلام دکتر سعید رضا عاملی، ( -۱۳۴۰)، دکترای جامعه شناسی ارتباطات از دانشگاه رویال هالووی لندن، دانشیار گروه ارتباطات و رییس دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران

[۶] – منتظرقائم،مهدی. تاتار،عبدالعزیز، (۱۳۸۴)، اینترنت، سرمایه اجتماعی و گروه های خاموش، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات ،شماره ۴، سال اول

[۷] – http://farsi.khamenei.ir/message-content?id=19225

[8] – ۱۳۸۵/۰۸/۱۸ بیانات در دیدار دانشگاهیان سمنان

[۹] – دیدار جمع کثیرى از بسیجیان کشور (۱۳۸۸/۰۹/۰۴)

[۱۰] – http://www.khabaronline.ir/detail/203015/politics/parties

[11] – رضا تقی پور وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، نخستین همایش ملی "دفاع سایبری” خبرگزاری مهر، شنبه ۲۹ بهمن۱۳۹۰