دفاع غیرعامل در رسانه‌ها چگونه قابل تبیین است؟

به گزارش پایداری ملی، محمدرضا احمدی- کارشناس رسانه در یادداشتی که در نشریه عماد منتشر شده است به اهمیت مخاطب شناسی در حوزه پدافند غیرعامل پرداخته است که در ادامه می خوانید؛

رسانه‌ها، مجاری انتقال پیام در جامعه محسوب می‌شوند. در یک تعریف ساده، رسانه وسیله‌ای است برای نقل و انتقال اطلاعات، ایده‌ها و افکار افراد یا جامعه. بدیهی است که در این معادله، شاهد شکل‌گیری مثلث "فرستنده پیام"،" پیام" و " گیرنده پیام" خواهیم بود. در حوزه پدافند غیرعامل، نه تنها باید "فرستنده" و " گیرنده" یا همان مخاطب پیام مشخص باشد، بلکه محتوای پیام و مجرایی که قرار است آن پیام از طریق آن به مخاطب انتقال یابد، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. بدیهی است که در این معادله، "اقناع مخاطب" اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد، هر چند که این اقناع می‌تواند با استناد به تبیین مخاطرات یک موضوع در زمان حال یا معطوفق به آینده حاصل شود. سوال اصلی اینجاست که با توجه به حساسیت پیام‌هایی که در حوزه پدافند غیرعامل تولید می شود، آیا می توان آنها را به" مخاطب عام" ارائه کرد؟ در غیر این صورت، "مخاطب خاص" چگونه باید با این پیام‌های خاص مواجه شوند؟

معمولا یک مفهوم یا واژه دارای تعریف خاصی بوده و حدود و ثغور مفهومی آن توسط نهادهایی که بر پایه آن مفهوم اولیه تاسیس شده‌اند تبیین می‌شود. با این حال، یکی از اصلی ترین وظایف رسانه‌ها، مصداق‌یابی یا حتی مصداق‌سازی از مفاهیم کلی می‌باشد. این قاعده در مواجهه رسانه‌ای با مفهوم پدافند غیرعامل نیز صادق است. پدافند غیرعامل به زبان ساده عبارت است از مجموعه اقدامات غیرمسلحانه که موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب‌پذیری، تداوم فعالیت‌های ضروری، ارتقاء پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدات و اقدامات نظامی دشمن می‌گردد.

نکته حائز اهمیت در مورد پدافند غیرعامل این است که اقدامات در این حوزه، قبل از خطر انجام می‌گیرد تا موجب کاهش آسیب‌پذیری در زمان وقوع یک بحران شود و کاملا روشن است که این یعنی برنامه‌ریزی دقیق و جامع بر اساس بررسی کلیه شرایط با بکارگیری نیروهای متخصص.

همان‌گونه که مشخص است، این مفاهیم، دارای مصادیق گوناگون و پیچیده‌ای هستند. در این میان، ذهن مخاطب به صورت ناخودآگاه، در جست و جوی نمونه‌ها و مصادیقی است که بتواند با استناد به آنها، مفهوم "پدافند غیرعامل" و اهمیت آن را درک کند. شاید یکی از اصلی‌ترین دلایلی که مفهوم پدافند غیرعامل در ذهن  افکار عمومی بسیاری از کشورها هنوز شفافیت مورد انتظار را پیدا نکرده است، مربوط به همین عدم انطباق مفاهیم، تعاریف و مصادیق می‌باشد.

همان گونه که اشاره شد، بخشی از عدم انطباق برداشت مفهومی و نگاه مصداقی به حوزه پدافند غیرعامل در حوزه رسانه، مربوط به پیچیدگی ذاتی این مقوله می باشد. این پیچیدگی با گذار بشریت به هزاره سوم و تبلور مفاهیم جدید مانند جنگ الکترونیک، جنگ سایبری، نبرد هیبریدی، بازدارندگی غیرنظامی و ..... تقویت شده است. فراتر از آن، قطعا نمی توان مخاطب پدافند غیرعامل را  همان " مخاطب عام" پنداشت! به عبارت بهتر، ماهیت پدافند غیرعامل در یک ساختار پویا به گونه‌ای است که بسیاری از فعالیت‌ها و اقداماتی که در این حوزه صورت می‌گیرد، به صورت آشکار برای افکار عمومی منتشر نشود. در این صورت، مولفه‌ های "استتار" و " غافلگیری" که در  حوزه پدافند غیرعامل موضوعیت خاصی دارند، هر دو زیر سوال خواهد رفت و در نتیجه، دشمنان به داده‌ها و روشهایی که قاعدتا بخش مهمی از آنها باید به صورت پنهان طراحی و اجرا شود، آگاه می‌شود. از این رو در مخاطب‌شناسی رسانه‌ای حوزه پدافند غیرعامل، باید اصول و ظرایف متعددی را مورد دقت قرار داد. خطا در ارتباط رسانه‌ای با مخاطب در حوزه پدافند غیرعامل، می تواند منجر به تضییع تلاش‌های صورت گرفته در حوزه ارتقای توان دفاع غیرنظامی کشورمان شود.

در این میان سوال مهمتری مطرح می‌شود که لازم است مورد توجه قرار گیرد: آیا مخاطب‌شناسی رسانه‌ای خاص حوزه پدافند غیرعامل، به معنای دور نگاه داشتن افکار عمومی از این حوزه می‌باشد؟ قطعا خیر! آنچه در این میان اصالت دارد، تولید پیام‌های ملموس ( متناسب با ذائقه و درک مخاطب عام) می باشد. به عبارت بهتر، مخاطب عام در این حوزه می‌تواند ضمن درک "اهمیت پدافند غیرعامل" و اعتماد به اقداماتی که در خصوص  ارتقای آن صورت می‌گیرد، از ورود بازدارنده به مصادیق محرمانه یا پیچیده اجتناب کند. رسالت رسانه‌ها ، انجام همین تفکیک هوشمندانه است. در این معادله رسانه‌ای، باید میان نگاه عمومی و تخصصی به حوزه پدافند غیرعامل و دغدغه‌های آن، تمایزی هوشمندانه قائل شد که محصول این تمایز، تقویت همزمان آگاهی افکار عمومی نسبت به مفهوم و مصادیق کلی پدافند غیرعامل و توان پدافندی کشور در حوزه دفاع غیرعامل باشد. بدیهی است که در صورت خلط این دو ( مخاطبان خاص و عام )، سازمان پدافند غیرعامل در عمل به ماموریت‌های خود نمی‌تواند  تمرکز و چابکی لازم را داشته باشد.

در اینجا باید توجه داشته باشیم که واژه " مخاطب" به طور کلی، یک واژه ناملموس  محسوب می شود. واژه‌ای که  با وجود کاربرد فراوان، همچنان مفهوم آن مبهم است و حتی در حد مفرد و جمع بودن آن هم، در بسیاری از زبان‌ها توافقی نهایی وجود ندارد. در یک تعریف اولیه، مخاطب عبارت است از فرد یا افرادی که صرفا در حال گوش دادن به یک سخن یا گفتار هستند. از نظر تاریخی، وظیفه‌ اولیه‌ی مخاطبان، شنیدن بوده است و لاغیر.اما امروزه تعریف مخاطب بسیار پیچیده‌تر شده و مخاطب‌شناسی به یک تخصص تبدیل شده است. اگر بخواهیم از تعریف‌های جدی و دقیق آکادمیک دوری کنیم، شاید کلی‌ترین تعریف این باشد که مخاطب، کسی است که محتوا برای او تهیه، تنظیم و عرضه می‌شود.

این فرد می تواند مستقیم سخنی یا نشنود اما در عین حال، محتوای سخنان گوینده یا همان فرستند پیام، برای او تنظیم شده باشد. همچنین ممکن است مخاطب در آینده با پیامی که برای او تهیه شده، مواجه شود. چنانچه مشاهده می‌کنیم، امروزه "مخاطب" در قاموس علوم ارتباطات و حوزه روابط عمومی، به معنای شنونده پیام نیست، بلکه به معنای کسی است که پیام ، به صورت هدفمند برای او تهیه و فرستاده شده است. قطعا تمرکز بر این تعریف جدید و گویا، بر روی اصول و مولفه های علم مخاطب شناسی نیز در عصر جدید تاثیرگذاشته است.

احصاء و تشخیص عملیاتی مخاطبان خاص و عام در حوزه رسانه‌ای پدافند غیرعامل ، محصول همکاری و هم‌افزایی رسانه‌ها و سازمان پدافند غیرعامل می باشد. محصول این هم‌افزایی، تولید پیام‌های هدفمند، تاثیرگذار و موثر برای مخاطبان حوزه پدافند غیرعامل می باشد. در هر حال ترویج اصول و مبانی ملموس و قابل درک پدافند غیرعامل در رسانه‌ها،  امری ضروری است و چنین برنامه‌ای با اقناع و توجیه دست‌اندرکاران و کارکنان رسانه‌ها از سوی سازمان پدافند غیرعامل تحقق پیدا می‌کند. همراهی با مردم و خدمت به کشور در موقعیت‌های بحرانی و تهدید علیه امنیت ملی از جمله ضرورت‌های این برنامه‌ریزی است. همچنین تنظیم دستورالعمل‌ها برای شرایط تهدید و بحران و روشن بودن وضعیت هر یک از همکاران رسانه امری ضروری می باشد. به عبارت بهتر، نقش رسانه‌ها در زمان وقوع بحران یا در شرایطی که وقوع یک بحران نزدیک است، به مراتب نسبت به شرایط عادی پررنگ‌تر است. در این میان، دست‌اندرکاران یک رسانه باید قبل از رسیدن چنین موقعیتی، تصویر روشنی نسبت به اقدامات و وظایف خود در این موقعیت داشته باشند. در این میان،حفظ اعتماد عمومی مردم به رسانه ها در شرایط تهدید و بحران نیز اهمیت ویژه ای دارد. در این میان، شهروندان باید نسبت به پیام‌هایی که از سوی رسانه‌ها ( با هدایت سازمان پدافند غیرعامل) جهت مواجهه با بحران و در شرایط فوری منتشر می شود، اعتماد ویژه‌ای داشته باشند و با پیروی از این توصیه‌ها و پیام‌ها، مواجهه با بحران را تسریع کنند. در اینجا تاکید می‌شود که معمولا در بحران‌ها، رسانه‌ها ابتکار عمل را در دست می‌گیرند و مردم و مسئولین بیش از گذشته نیازشان به رسانه‌ها افزایش می یابد لذا برنامه دفاع غیرعامل در رسانه ها به ظرفیت ها و قابلیت های حرفه ای بالایی نیاز دارد.

ایجاد بسترها و زیرساخت‌های رسانه‌ای در مواجهه با بحران‌های متعدد بالقوه و بافعلی که کشور را مورد تهدید قرار می‌دهد، در عصر کنونی یک الزام محسوب می‌شود. با این حال لازم است این منظومه، به صورت دقیق و بر اساس حساسیت‌ها و ملاحظات ظریف ( که ناشی از  کارویژه‌ها و ماموریت‌های ویژه پدافند غیرعامل می‌باشد) تعریف شود تا بتواند از یک سو ماموریت مهم اطلاع‌رسانی عمومی رسانه‌ها را محقق سازد و از سوی دیگر، منجر به افزایش تمرکز، ابتکار عمل و واکنش موثر این سازمان و متعلقات آن در مواجهه با شرایط بحرانی شود. تاکید می‌کنیم که  امروزه رسانه در حکم یک سلاح عملیاتی و دفاعی است و تضمین پایداری آن در شرایط بحرانی نکته بسیار با اهمیتی است و فقدان آن می تواند راهبرد‌های عملیات روانی دشمن علیه مردم و دولت را تسهیل و عملی سازد. بنابراین، رسانه‌ها باید اهمیت و جایگاه  خود را در این معادله پیچیده درک نموده و خصوصا در شرایط بحران یا شبه بحران، به کاتالیزور و عاملی تسریع‌کننده در مدیریت شرایط خاص تبدیل شوند.