شبکه‌های اجتماعی موبایلی مردم را سطحی‌نگر کرده‌اند (بخش اول)

اگر تا همین دو سه ‌سال پیش، استفاده از تلفن همراه و افزونه‌هایش یک موضوع عادی بود و کسی درباره آن تعمق نمی‌کرد، حالا استفاده تعداد زیادی از ایرانی‌ها از تلفن‌های همراه هوشمند و شبکه‌های اجتماعی آن به‌اندازه‌ای زیاد شده و البته آن‌قدر حاشیه به همراه داشته است که هم مسئولان و هم جامعه‌شناسان را وادار به واکنش کرده است. در دو هفته گذشته و بعد از حادثه تصادف دو ماشین لوکس در خیابان‌های تهران و هجوم کاربران اینترنتی به صفحه اینستاگرام پریوش اکبر زاده، راننده پورشه زرد که در برخورد ماشینش با درخت کشته شد، واکنش‌ها درباره نحوه استفاده ایرانی‌ها از شبکه‌های اجتماعی تلفن همراه و رفتارهایشان جدی‌تر شده است. شاید به دلیل بازتاب اتفاق‌های اخیر مانند حمله ایرانی‌ها به صفحه لیونل مسی، فوتبالیست آرژانتینی یا داور بازی ایران و عراق در جام ملت‌های آسیا و... هم بود که گروه ارتباطات دانشگاه‌های علامه و تهران را بر آن داشت تا برای اولین بار همایشی را برای بررسی ابعاد و پیامدهای شبکه‌های اجتماعی موبایلی برگزار کنند. نشستی که عصر دوشنبه گذشته و با یک هفته تأخیر به دلیل فوت حسین قندی، استاد روزنامه‌نگاری در دانشکده علوم اجتماعی و ارتباطات برگزار شد و هادی خانیکی عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی، یونس شکر خواه عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران، مهدی منتظر قائم مدیر گروه ارتباطات دانشگاه تهران، محمود شهابی عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی و عبدالله گیویان عضو هیئت‌علمی دانشکده صداوسیما از سخنرانان آن بودند.

 در این همایش مهدی منتظر قائم مدیر گروه ارتباطات دانشگاه تهران آسیب‌های استفاده ایرانی‌ها از شبکه‌های اجتماعی موبایلی را زیاد دانست و عبدالله گیویان، عضو هیئت‌علمی دانشکده صداوسیما گفت که شبکه‌های اجتماعی، هراس‌آور نیستند. گیویان دراین‌باره گفت که هر شکل فرهنگی ابزاری برای مطرح‌شدن پیدا می‌کند: «من در پدیده موبایل به‌هیچ‌وجه امر هراس‌آوری را نمی‌بینم. بلکه نوعی رسانه تازه برای صدادار کردن فرهنگ است. اتفاقی که از طریق موبایل در امروزِ ایران در حال رخ دادن است، رسمیت بخشیدن به شکل‌گیری روابط مختلف است. این در حالی است که ما یا بر اساس تصورات اجمالی، یا بر اساس تئوری‌ها، یا بر اساس تصورات فردی با پدیده موبایل مواجه شده‌ایم و به‌اندازه کفایت در مطالعه این پدیده نرسیده‌ایم.»  او ادامه داد: «چرا از این‌که گروه‌های مختلف اجتماعی در ارتباط باهم قرار می‌گیرند، هراسان می‌شویم؟ اگر امکان ارتباطات موبایلی نبود آیا هیچ نحو دیگری از آن مشکل‌ها پیدا نمی‌شد؟ در امروزِ ایران اجتماعاتی در حال شکل‌گیری هستند که با نشانه‌های نمادین برای خود مرز گذاری می‌کنند، زبان ارتباطی خود را توسعه می‌دهند و تلاش می‌کنند با هویت‌یابی از طریق ارتباطات گروهی، بر مواردی مانند تنهایی و بحران‌های اجتماعی غلبه کنند. در بعضی موارد چه‌بسا شاهد ارتقای سطح دانش و توسعه ارزش‌های مدنی و ... هم خواهیم بود».

شبکه‌های اجتماعی موبایلی شبکه‌هایی که دنیای واقعی را به دنبال خود می‌کشند

هادی خانیکی عضو هیئت‌علمی دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی

برای شروع بحث درباره شبکه‌های موبایلی باید به این مسئله اصلی توجه کرد که اساساً چه شده که گوشی‌های هوشمند در ایران تبدیل به یک مسئله شد و ذهن‌ها را به خود جلب کرد. باید به این سؤال پاسخ داد که آیا موضوع، مشغول شدن و صرف زمان زیاد بیشتر با تلفن‌های هوشمند است یا موضوع چیز دیگری است. سؤال دیگر این است که آیا باز شدن افق‌های تازه روبه‌روی کاربران ایرانی را با گسترش دستگاه‌های تلفن هوشمند، باید یک تهدید دید یا فرصت. دراین‌باره باید آمارهای موجود درباره تعداد استفاده از گوشی‌های هوشمند در ایران را هم بررسی کرد. بر اساس آماری که من از شرکت همراه اول گرفته‌ام تا آخر فروردین ۹۴ در شبکه همراه اول، ۱۶‌میلیون و ۷۰۰‌هزار دستگاه با سیستم اندروید و یک‌میلیون و ۵۰۰‌هزار دستگاه با سیستم IOS کار می‌کنند و این نشان می‌دهد که ۴۴‌درصد مشترکان همراه اول از تلفن‌های هوشمند استفاده می‌کنند. از طرف دیگر باید روند تغییرات تعداد گوشی‌های هوشمند در شبکه همراه اول را بررسی کرد. در آبان ۹۱ تعداد گوشی‌های با سیستم‌عامل اندروید، یک‌میلیون و ۵۹۶‌هزار و ۳۵۲ و با سیستم‌عامل IOS ۲۸۳‌هزار و ۱۰۳ دستگاه بوده است. در آبان ۹۲ تعداد گوشی‌های با سیستم‌عامل اندروید 4 میلیون و ۲۸۵‌هزار و ۱۴۴ و IOS ۵۶۰‌هزار و ۶۶۶ دستگاه و در آبان ۹۳ تعداد گوشی‌های با سیستم‌عامل اندروید ۹‌میلیون و ۹۱۴‌هزار و ۱۵۴ و IOS ۹۱۹‌هزار و ۳۲ دستگاه است. این آمار‌ها یک تصویر کلی به دست می‌دهد و آن این است که استفاده از گوشی‌های هوشمند در ایران به‌سرعت در حال افزایش است. در ایران در حالی ۱۶‌میلیون دستگاه گوشی‌های هوشمند و فقط در شبکه همراه اول کار می‌کند که نُرم جهانی در کشورهای با جمعیت مشابه ایران، ۲۵‌میلیون دستگاه است. آنچه در حال حاضر در ظرفیت گوشی‌های هوشمند در ایران چرخش دارد، هزاران برابر چرخش مرکز کامپیوتری دانشگاه شریف در اول انقلاب است. با همه اینها باید این موضوع را دوطرفه نگاه کرد. ظرفیت‌ها و فرصت‌هایی که استفاده از شبکه‌های اجتماعی موبایلی در ایران ایجاد می‌کند هم گسست نسبت به گذشته و هم بازتولید مفاهیم گذشته است؛ مثلاً به گفته مسئولان، ازجمله جاهایی که مهاجرت معکوس در ایران شکل می‌گیرد یعنی مغزهای ما به کشور بازمی‌گردند، درزمینه ارتباطات شبکه‌ای است که پایانه‌اش به تلفن‌های هوشمند منجر می‌شود. اگرچه متأسفانه در ایران به هر پدیده جدید به‌ویژه ارتباطی، تهدیدانگارانه و تغییرانگارانه نگاه می‌شود اما واقعیت این است که استفاده از تلفن‌های هوشمند باعث ایجاد بازارهای جدید در اشتغال، سرگرمی، تجارت و... شده است. از طرف دیگر شبکه‌های اجتماعی بر فضای فرهنگی جامعه ما تأثیر می‌گذارند چون معطوف به نتیجه‌اند. اگر زمانی متفکرانی مانند کاستر معتقد بودند بین فضای شبکه‌ای و واقعی نوعی نسبت بین القا و ایجاد وجود دارد و واقعیت مجازی دیگر القا نمی‌شود بلکه ایجاد می‌شود، ما امروز با پدیده‌ای مواجهیم که دیگر مثل گذشته، دنیای مجازی انعکاس فضای واقعی نیست بلکه دنیای شبکه‌ای چیزی را به وجود می‌آورد و بعد فضای واقعی را به دنبال خود می‌کشد