تاریخچه و بررسی سوابق جهانی پدافند غیرعامل در جهان

انسان های اولیه برای در امان ماندن از تهاجم حیوانات وحشی و دیگر دشمنان خود و همچنین کاستن از نگرانی ها ی خود به غارها، بالای درختان و دیگر مامن های طبیعی پناه می بردند.

با شکل گیری تمدن های اولیه در جهان که با وقوع پدافند غیرعامل جنگ همراه بود، انسان ها اصول اولیه پدافند غیرعامل را یه صورت جوشن و سپر برای حفاظت انفرادی و برج و بارو و قلاع محکم و مرتفع برای تامین امنیت گروهی به صورت گسترده ای رواج دادند.

وجود خندق در اطراف شهرها و ایجاد دروازه های مستحکم بار ی پیشگیری از حملات غافلگیرانه دشمن در تمام جهان امری رایج بود.

موضوع پدافند غیرعامل و بهره گیری از منافع آن تنها زائیده عقل انسان نبود و خداوند بزرگ که مخزن تمام علوم نزد اوست در آیه 80 از سوره مبارکه انبیاء می فرماید:
« وَ عَلَمناهَ صَنعَهَ لَبوُسٍ لَکُمْ لِتُحصِنکُمْ مِنْ بَأسکُم فَهَلْ اَنتُم شاکِرونَ»
وما به او (حضرت داود علیه السلام ) ساخت زره را تعلیم نمودیم تا شما را از آسیب جنگ در امان بدارد، پس آیا از شکرگزارانید؟

در جریان هجرت پیامبر عظیم الشان اسلام نیز خداوند متعال با استفاده از شگردهای اختفاء و فریب که از اصول پدافند غیرعامل است، مانع از دسترسی کفار قریش به ایشان گردید.

استفاده از عوارض طبیعی برای جلوگیری از دسترسی دشمن نیز یکی از اصول پدافند غیرعامل است همواره مورد نظر بوده و حضرت امیرالمومنین علی (ع) در نامه 12 نهج البلاغه می فرمایند:
«آنگاه که در میدان جنگ در مقابل دشمن قرار گرفتید می باید قرارگاه شما در دامنه کوه ها  و تپه ها و یا  در کنار رودها باشد تا پوشش و حفاظ شما گردد و شما را از دشمن نگهبانی کند.»

در صدر اسلام نیز با تکیه بر این اصول، غزوه احد با اتکا بر ارتفاعات و گماشتن نگهبانان در نقاط نفوذ و غزوه خندق با کندن گودال پیرامون مدینه طرح ریزی شد.

پس از اختراع باروت و توسعه استفاده از آن در ساخت جنگ افزار و ساختن سلاح هایی با پرتاب منحنی، موضوع پدافند غیرعامل نیز به تدریج ضمن اتکا به اصول خود، تغییر یافت.

در خلال جنگ های ناحیه ای و پس از جنگ جهانی اول آسیب های ناشی از جنگ و تخریب شهرها و کارخانه ها به موضوع پدافند غیرعامل اهمیت ویژه ای داد.

بررسی جهانی:

در جنگ جهانی دوم که استفاده از هواپیما و بمبارن شهرها و مراکز صنعتی و سرمایه گذاری و پس از آن استفاده  از موشک توسط آلمان نازی شروع شد خسارت های ناشی از جنگ و به خصوص آسیب هایی که به مردم و بخش های غیرنظامی وارد شد نسبت به جنگ جهانی اول سیرصعودی داشت و این موضوع باعث شد تا کشورها به پدافند غیرعامل اهمیت مضاعفی بدهند.

در کنار کشورهایی مانند آمریکا، شوروی سابق، آلمان، فرانسه، انگلستان و کانادا حتی کشورهایی مانند سوئیس که در طول هر دو جنگ جهانی بی طرفی خود را حفظ کرده بود با شتاب فزاینده ای به پدافند غیرعامل روی آوردند.

1-    ارتش نازی برای ساخت بمب افکن و موشک های V2 که برای اولین بار در هشتم سپتامبر 1944 در میان بهت و حیرت جهانی لندن را هدف قرار داد، از پناهگاه های مستحکم و تونل های ایجاد شده در دل کوه ها به صورت گسترده ای استفاده می نمود و ساختمان های نظامی و اداری را با مستحکم ترین مصالح و با طرح های معماری ویژه ای که اصول پدافند غیرعامل در آن به خوبی رعایت شده بود بنا می نمود.

پس از پایان جنگ جهانی دوم و محدویت های اعمال شده به آلمان که ساخت انواعی از سلاح و مهمات را شامل می شد، دولت آلمان توسعه پدافند غیرعامل را در راستای سیاست تنش زدایی در دستور کار خود قرار داد و اعلام نمود روش های پدافند غیرعامل از آنجا که نقشی در تهدید و خسارت ندارند با سیاست تنش زدایی هم راستا می باشند و از سوی دیگر کشورهایی که در امر دفاع ضعیف باشند هموراه تمایل دیگر کشورها را برای تصاحب منافع خود برمی انگیزد که در این صورت سیاست تنش زدایی دچار مخاطره می شود.

توسعه پدافند غیرعامل درآلمان باعث گردید تا علاوه بر سازمان های دولتی، شرکت ها و مؤسسات  غیر دولتی نیز به صورت داوطلبانه و افتخاری در این زمینه با دولت همکاری نمایند.

بسیاری از تاسیسات و ساختمان های این کشور به صورت دو منظوره احداث می شود و علاوه بر کاربری متفاوت در شرایط عادی، در شرایط بحران به پناهگاه تبدیل می شود که از جمله این مراکز می توان به خطوط راه آهن زیرزمینی، ایستگاه های مترو و پارکینگ های بزرگ ساختمان ها اشاره کرد. در این پناهگاه ها تمام تمهیدات لازم برای تامین نیازهای ضروری مردم به کار گرفته شده است و در زمان کوتاهی با سازماندهی و تمرین هایی که از قبل انجام می شود پناهگاه برای استفاده عموم آماده می گردد.

مردم و شرکت های ملی و خصوصی در صورت رعایت استانداردهای دفاع غیر عامل از دولت کمک مالی دریافت می نمایند و ساخت پناهگاه در مدارس، دانشگاه ها و مراکز مشابه الزامی است.

2-    در شوروی سابق سازمان دفاع غیرعامل در اواسط سال 1960 میلادی تاسیس گردید و به سرعت توسعه یافت و از سال 1966 با تحولی بزرگ تجدید سازمان گردید و سپهبد آلتونین از سوی لئونید برژنف به عنوان رئیس سازمان دفاع غیرعامل منصوب گردید و ساخت پناهگاه های ضد هسته ای و دو منظوره کردن بسیاری از تاسیسات مانند ایستگاه ها و معابر مترو  و پارکینگ های زیرزمینی از همان زمان در دستور کار قرار گرفت و با ساخت استحکامات ایمن و زره های مقاوم در مقابل انواع بمب و موشک توسعه یافت. اگر چه  اقدامات شوروی در زمینه پدافند غیرعامل بسیار گسترده تر از این موارد است لیکن حفظ اطلاعات از طرف آنها باعث شده است که اخبار ناشی از اقدامات به صورت گسترده منتشر نشود.

3-    در آمریکا پس از گذشت بحران های برلین و کوبا در سال 1963، موضوع ساخت پناهگاه های خانگی و دسته جمعی مطرح شد و پس از سازمان های کوچک و فرعی که در این خصوص فعالیت می نمودند در سال  1979 مدیریت امور اظطراری دولت مرکزی ( فما ) برای مدیریت به هنگام شرایط اضطراری از جمله پیامدهای ناشی از حملات هسته ای به شهرهای امریکا تشکیل گردید و نواحی دهگانه خود را در سرتاسر آمریکا تاسیس نمود. هدف این سازمان « اطمینان از حیات و حفظ بقا » مطرح گردید و پس از مدتی بیش از 4000 مرکز محلی و ایالتی به منظور  برعهده گرفتن از حفاظت در مقابل حملات احتمالی ایجاد شد. این در حالی بود که اقدامات پدافند غیرعامل در آمریکا قبل از تشکیل این سازمان شروع شده بود و پناهگاه های ضد هسته ای متعدد برای حفاظت از مردم احداث شد.

توسعه پدافند غیرعامل در آمریکا به گونه ای بود که مرد دفاع غیرعامل آمریکا به نام یوجین.پی ویگر برنده جایزه صلح نوبل شد و در ژانویه 1981 با انتخاب ریگان به عنوان رئیس جمهور آمریکا، برنامه وی در بیان استراتژی قدرت ملی به دفاع غیرعامل توجه ویژه ای معطوف داشت و عقب ماندگی های برنامه دفاع غیرعامل مورد اصلاح قرار گرفت و توسعه بیشتری یافت.

در کشور آلمان نیز موضوع پدافند غیرعامل به نحو مناسبی در خلال جنگ جهانی دوم و پس از آن توسعه یافت.

4-    در کشور کانادا هم به موضوع پدافند غیرعامل توجه خاصی مبذول گردیده است و دولت مرکزی وظیفه دارد در این مورد به تدوین اصول و سازماندهی تنظیم همکاری دولت و نیروهای مسلح، آموزش مسئولان و مردم، استفاده از همیاری در تدوین برنامه های آموزش محلی، گسترش برنامه های تحقیقاتی و نمونه سازی از طرح ها اقدام نماید.

از سال 1954 و پس از انتشار نتایج آزمایش های مگاتنی هسته ای آمریکا، کشور کانادا عکس العمل به موقع خود را با ایجاد سازمان دفاع غیرعامل نشان داد و از سال 1959 به منظور تامین بیشترین هماهنگی در امور دفاع غیرنظامی، سازمان های دفاع غیرعامل و اقدامات اظطراری را ادغام نمود که از مهم ترین وظایف این سازمان جدید، تنظیم نظم و امنیت به منظور حفظ حاکمیت و تداوم خدمات دولتی است.

5-    دولت سوئیس نیز با وجود سیاست بی طرفی در طول دو جنگ جهانی و به رغم اینکه از نظر موقعیت های ژئوپلتیک و دارا بودن معادن زیرزمینی دارای وضیعت حساسیت آفرینی نیست، پدافند غیرعامل را در این کشور به صورت جدی مورد پیگیری قرار داد و بخشی از فضای اطمینان بخش حاکم بر این مشور را می توان ناشی از اجرای این سیاست دانست.

سازمان دفاع غیرعامل سوئیس به ساخت پناهگاه های مقاوم در مقابل انفجارات اتمی به طور گسترده ای توجه کرد و برای اقامت مردم تمامی امکانات از قبیل آب، غذا، دارو و سایر مایحتاج را به صورتی که قبل از فاسد شدن تعویض می گردند پیش بینی کرد.

6-    در کشور یوگسلاوی سابق هم به این موضوع توجه جدی معطوف گردید و در برنامه ریزی ها علاوه بر احداث ابنیه، ایجاد مراکز به صورت دومنظوره و آموزش وتمرین مردم، به اصولی مانند پراکندگی، کوچک سازی و فریب توجه شد به نحوی که در طول جنگ 1999 نیروهای مسلح کشورهای عضو ناتو با وجود بمباران گسترده نتوانستند خسارات عمده ای به تاسیسات این کشور وارد نمایند.

7-    از کشورهای همسایه نیز کشور پاکستان به این موضوع علاقه مندی خاصی نشان داده است و ضمن ایجاد سازمانی برای این امر به موضوع آموزش عمومی مردم توجه نموده است به طوری که جزوات آموزشی با متون ساده و روان در مورد نحوه ی مقابله با انفجارات هسته ای و دیگر تهدیدها در بین مردم و مراکز آموزش انتشار یافته است.

8-    در کشور کره شمالی هم که با تهدید آمریکا روبرو است پدافند غیرعامل به صورت گسترده ای مورد استفاده قرار می گیرد، معابر مترو و ایستگاه های زیرزمینی شهر پیونگ یانگ در عمق  90 تا 105 متری زمین احداث شده اند، بسیاری از کارخانجات صنایع نظامی در تونل های بزرگ استقرار یافته اند و هواپیماهای نظامی پس از فرود می توانند در تونل های حفر شده مخفی شوند.