برخی از انتقادات به ما ناشی از سوءتفاهم مأموریت‌ها بود

به گزارش پایگاه خبری پایداری ملی به نقل از خبرگزاری فارس، جنگ ۱۲ روزه را می‌توان نقطه عطفی در نگاه افکار عمومی و حتی مسئولان کشور به مقوله پدافند غیرعامل دانست. پدافند غیرعاملی که شاید تا پیش از این برای بسیاری از مردم مفهومی دور، تخصصی و صرفاً محدود به گزارش‌ها و سخنرانی‌های مسئولان بود، اما حالا در میدان عمل و در روز‌هایی که کشور مستقیماً درگیر تهدید و حمله بود، اهمیت واقعی آن آشکار شد.

با توجه به این مسئله در گفت‌وگویی با سردار جلالی رئیس پدافند غیرعامل به بحث و گفت‌و‌گو درباره فعالیت‌ها و اقدامات و همچنین برنامه‌های آینده پدافند غیرعامل پرداختیم.

مهم‌ترین مباحث مطرح شده در این گفت‌و‌گو به شرح زیر است:
•    پدافند غیرعامل مبتنی بر رصد، پایش و پیش‌بینی تهدیدات انسان‌ساخت است تا براساس آن راهبرد‌ها و دستورالعمل‌های پدافندی تدوین و ابلاغ شود.
•    طبق قانون سال ۱۴۰۲، سازمان پدافند غیرعامل تنها نقش سیاست‌گذاری، هدایت و نظارت را دارد و اجرای الزامات بر عهده عالی‌ترین مقام هر دستگاه و استانداران است.
•    عدم اجرای مصوبات پدافند غیرعامل جرم‌انگاری شده و سازمان می‌تواند پیگیری قانونی انجام دهد.
•    در قالب ۱۱ دستورالعمل عملیاتی جامع، تکالیف دستگاه‌ها در شرایط جنگی مشخص شد و پیش از جنگ به آنان آموزش داده شد.
•    برای واحد‌های پرخطر مانند شیمیایی، نفتی و گازی، مدیریت کاهش مخاطرات و تداوم کارکرد پیش‌بینی و تمرین شد.
•    رزمایش‌های پدافند پرتوی در تاسیسات هسته‌ای فردو، نطنز و اصفهان پیش از جنگ برگزار شد تا نقاط ضعف و قوت احصا شود.
•    در حوزه مردم، دستورالعمل دفاع غیرنظامی سرلشکر شهید حجازی وظایف استانداران و دستگاه‌ها را برای امداد، نجات، اسکان و هشدار مشخص کرده بود.
•    پدافند غیرعامل مسئول اعلام آژیر قرمز یا ساخت پناهگاه‌ها نیست؛ این وظایف به پدافند هوایی و شهرداری‌ها واگذار شده است.
•    بودجه سالانه سازمان تنها ۲۹۳ میلیارد تومان است و بودجه عملیاتی آن در سال ۱۴۰۴ صفر بوده است.
•    درک اهمیت واقعی پدافند غیرعامل و ضرورت بازنگری برنامه‌های کشور بر اساس تهدیدات است.

متن کامل این گفت‌و‌گو را در ادامه بخوانید:

نقش سازمان پدافند غیرعامل کشور چیست؟

فارس: سردار امروز و با توجه به حوادث جنگ اخیر، مردم انتظار دارند بدانند چه کسی مسئول آماده‌سازی پناهگاه‌ها و کاهش آسیب‌پذیری است؛ سازمان چه اقداماتی برای اطلاع‌رسانی و پاسخگویی به این انتظارات انجام داده است؟ و با توجه به تهدیدات واقعی امروز، چه پیامی برای مردم دارید تا هم احساس امنیت کنند؟ 

جلالی: سازمان پدافند غیرعامل کشور، برخلاف تصور عمومی، یک دستگاه اجرایی با امکانات گسترده و بودجه‌های کلان نیست. این سازمان اساساً با یک وقفه طولانی پس از انقلاب دوباره شکل گرفت و تا سال ۱۴۰۲ هم حتی قانون مشخصی برای آن وجود نداشت. تازه در آن سال بود که مجلس و دولت وظایف و حدود اختیارات این سازمان را تعریف کردند. 

طبق قانون، نقش این سازمان نه اجرا بلکه سیاست‌گذاری، هدایت، راهبری و نظارت است. به عبارت دیگر، سازمان پدافند غیرعامل تنها چارچوب‌ها، دستورالعمل‌ها و راهبرد‌ها را طراحی و ابلاغ می‌کند؛ اما مجری اصلی تکالیف، عالی‌ترین مقام هر دستگاه اجرایی در سطح ملی و در استان‌ها، استانداران هستند.

با این حال، در شرایط جنگ، مردم سازمان پدافند غیرعامل کشور را به‌عنوان مرجع اصلی مطالبه می‌کنند و شاید کمتر کسی بداند که این سازمان عملاً تنها یک نهاد ستادی است. همین تفاوت انتظارات با واقعیت مأموریت‌ها، بخشی از سوءتفاهم‌ها و انتقاد‌ها را شکل داده است. اما این همه ماجرا نیست. بودجه سالانه این نهاد حتی از یک خبرگزاری دولتی هم کمتر است. در سال ۱۴۰۴، کل بودجه سازمان ۲۹۳ میلیارد تومان تعیین شده است. 

با وجود این مشکلات، نباید فراموش کرد که همین سازمان در سال‌های اخیر مجموعه‌ای از دستورالعمل‌های عملیاتی و تخصصی را تدوین کرده است. 
دستورالعمل‌هایی که از مدیریت بحران هسته‌ای و حملات سایبری گرفته تا تداوم کارکرد نانوایی‌ها در شرایط قطع گاز و برق را شامل می‌شود. حتی مانور‌های متعددی هم به‌صورت بی‌سروصدا برگزار شد تا دستگاه‌های مسئول، وظایف خود را تمرین کنند.

به‌عنوان مثال، پیش از شروع جنگ، در عسلویه کارگاه آموزشی سه‌روزه‌ای برای شرکت‌های نفتی و پتروشیمی برگزار شد که سناریو‌های حمله و راهکار‌های مقابله را تمرین کردند. همین آمادگی باعث شد وقتی در جریان جنگ دو واحد صنعتی هدف قرار گرفت، کمتر از سه روز دوباره به مدار تولید بازگردند. یا در تاسیسات هسته‌ای، دستورالعملی ویژه به نام شهید فخری‌زاده تهیه شد که سناریوی حمله نظامی را تمرین کرد و نتیجه آن، کاهش چشمگیر آسیب‌پذیری در زمان حمله واقعی بود.

با وجود این اقدامات، باز هم نقد‌ها به‌جا است. چرا که در نهایت، آنچه مردم می‌بینند نه جلسات و دستورالعمل‌ها بلکه نتیجه عملی در میدان است. مردم انتظار دارند که بدانند چه کسی مسئول آماده‌سازی پناهگاه‌هاست، چرا هشدار‌ها دیر داده شد، یا اینکه چه تدابیری برای کاهش نگرانی‌هایشان اندیشیده شده است.

واقعیت این است که در شرایط صلح، شاید می‌شد بخشی از این کاستی‌ها را با گفتاردرمانی، جلسات و پیگیری‌های اداری جبران کرد. اما امروز که تهدیدات جدی‌تر و واقعی‌تر از همیشه است، چنین رویکردی دیگر کافی نیست. پدافند غیرعامل نیازمند عزم جدی دستگاه‌های اجرایی و حمایت مالی و قانونی مجلس است. وقتی منابع مالی مشخصی برای اجرای مصوبات در اختیار دستگاه‌ها قرار نگیرد، دستورالعمل‌ها روی کاغذ می‌مانند و هیچ تضمینی برای اجرای آنها وجود نخواهد داشت.

بنابراین، جنگ ۱۲ روزه یک پیام روشن برای همه داشت: پدافند غیرعامل باید به اولویت ملی تبدیل شود. این موضوع تنها وظیفه یک سازمان ستادی نیست؛ بلکه تکلیف همه دستگاه‌های اجرایی، شهرداری‌ها، وزارتخانه‌ها و حتی نهاد‌های فرهنگی است. همان‌طور که قانون تاکید می‌کند، هر دستگاه باید در حوزه خود مسئولیت‌پذیر باشد و پاسخگوی مردم هم بماند. در ادامه متن مصاحبه ما با رئیس سازمان پدافند غیرعامل کشور را مرور می‌کنیم.

جزئیات قانون پدافند غیرعامل 

فارس: سوالی که برای مردم پس از رخداد جنگ تحمیلی ۱۲ روزه مطرح شده، این است که اساساً اقداماتی که سازمان پدافند غیرعامل به‌واسطه آن از بروز تهدیدات پیشگیری کرده و برای آن برنامه‌ریزی می‌کند، شامل چه کار‌هایی است؟

جلالی: پدافند غیرعامل مبتنی بر رصد، پایش، پیش‌بینی و برآورد تهدیدات انسان‌ساخت است که عمدتاً از جنس جنگی و دفاعی‌اند؛ تا براساس تشخیص تهدید و هماهنگی با مراجع دفاعی، بتوان راهبردها، برنامه‌ها، دستورالعمل‌ها و راهکار‌های اجرایی پدافندی در بخش‌های مختلف را تدوین و ابلاغ کرد.

در قانون تشکیل سازمان پدافند غیرعامل کشور ـ که در مجلس شورای اسلامی تصویب و در شهریورماه ۱۴۰۲ از سوی دولت ابلاغ شد ـ حیطه‌ای برای مأموریت‌های این سازمان تعریف شده که حوزه‌های تهدیدات نظامی، سایبری، پرتوی، شیمیایی، الکترونیکی و سایر تهدیدات نوین را شامل می‌شود. 

در این قانون، تهیهٔ راهبردها، نظامات و دستورالعمل‌ها برای ایفای نقش دستگاه‌های اجرایی در زمینهٔ مقابله با تهدیدات و افزایش تاب‌آوری و پایداری زیرساخت‌ها بر عهدهٔ این سازمان گذاشته شده است. به‌عبارت‌دیگر، در قانون تأکید شده است که سازمان پدافند غیرعامل کشور نقش سیاست‌گذاری، هدایت، راهبری و نظارت را برای حصول اطمینان از اجرای قوانین و ضوابط مذکور بر عهده دارد.

تأکید قانون این است که مجری، رئیس دستگاه اجرایی است؛ یعنی در استان‌ها، استانداران و در سطح دستگاه‌های ملی، رئیس هر دستگاه مسئول اجرای الزامات، ضوابط و ابلاغیه‌های پدافند غیرعامل است. برای مثال، در صداوسیما، رئیس سازمان صداوسیما و در وزارت نفت، وزیر نفت مسئول پدافند غیرعامل در حوزهٔ خود هستند و مطابق با مسئولیت‌ها باید پاسخگو باشند.

ما بر اساس مصوبات شورای عالی پدافند کشور ـ که تحت عنوان «کمیتهٔ دائمی پدافند غیرعامل کشور» ایفای نقش می‌کند ـ در واقع مطالبه، پیگیری، آموزش، هدایت و راهبری مبانی پدافند غیرعامل را در دستگاه‌ها انجام می‌دهیم. طبیعتاً بر این اساس، برخی دستگاه‌ها عملکرد خوبی داشته‌اند و برخی دیگر دارای ضعف بوده‌اند.

سازمان پدافند غیر عامل وقوع جنگ احتمالی را پیش‌بینی کرده بود

قانون هم از سال گذشته و با تصویب آیین‌نامه‌هایی که چند ماهی است به تصویب رسیده، عدم اجرای مصوبات پدافند غیرعامل را جرم‌انگاری کرده و بر اساس آن، اگر دستگاهی بر اساس تشخیص سازمان وظایفش را انجام نداد، ما می‌توانیم پیگیری کنیم که در حال اجرایی‌سازی آن هستیم.

اولین موضوع‌مان این بود که بررسی کنیم تهدید متوجه کشور چیست و آیا کشور وارد جنگ خواهد شد یا خیر. طبیعتاً در این میان، سازمان پدافند غیرعامل کشور یک‌سری جمع‌بندی‌هایی داشت، ستاد کل نیرو‌های مسلح، قرارگاه مرکزی خاتم و شورای عالی امنیت ملی نیز جمع‌بندی‌های خاص خود را داشتند.

ما در طراحی‌هایمان فرض را بر این گذاشتیم که احتمالاً جنگ اتفاق خواهد افتاد. تدابیر بالادستی نیز این بود که در طراحی و برنامه‌ها نیز این موضوع در نظر گرفته شود. منتهی تا قبل از شروع جنگ، هم ستاد کل و هم دولت، ملاحظاتی داشتند که اخبار و اطلاع‌رسانی به حوزه مردم در ارتباط با جنگ، محدود باشد تا باعث اشاعه ترس، اضطراب و پیامد‌های ناشی از آن مانند تأثیرات اقتصادی و مسائلی از این دست نشود.

از شروع عملیات‌های وعده صادق ۱ و ۲ و بعد از آن تا عملیات وعده صادق ۳، با فرض اینکه احتمال دارد حمله نظامی شود، طرح‌ها و دستورالعمل‌های عملیاتی جامعی را برای هر حوزه کشوری که بنا به تشخیص بخش دفاعی کشور نیازمند رویکرد پدافندی بودند، آماده و برای اجرا ابلاغ کردیم.

ابلاغ ۱۱ دستورالعمل عملیاتی در حوزه پدافند غیرعامل

در قالب ۱۱ دستورالعمل عملیاتی دقیق، با تصویب شورای عالی پدافند غیرعامل کشور و با امضای سپهبد شهید محمد باقری، مصوب و به دستگاه‌های اجرایی ابلاغ شد که موضوعات بسیار متنوعی را شامل می‌شود. برای مثال، در دستورالعمل آمادگی دفاعی بخش کشوری، مشخص شد که اگر جنگ شود، نقش دستگاه‌ها چیست و چه کاری باید انجام بدهند. در این دستورالعمل‌ها که با زحمات زیادی تهیه شد، دستگاه‌های کشور به ۵ گروه تقسیم و برای هر گروه، تکالیفی مشخص شد.

همچنین برای واحد‌های صنعتی پرخطر مانند واحد‌های شیمیایی، نفتی، گازی و امثال آن، موضوع مدیریت کاهش مخاطرات را پیش‌بینی کردیم؛ یعنی در صورت جنگ، اصابت پرتابه یا آسیب، چه اقداماتی باید انجام شود که ضمن کنترل انتشار مواد خطرناک، از تشدید و هم‌افزایی تهدید جلوگیری شود. در همین زمینه، در سه‌ماهه پایانی سال ۱۴۰۳ به دستگاه‌های اجرایی ابلاغ و آموزش داده شد که اگر جنگ شد، وظایف چیست و چه کاری باید انجام شود. پس از آن، به سراغ دستگاه‌ها رفتیم و توضیح دادیم که چه اقداماتی باید انجام شود.

برای مثال، دو هفته قبل از جنگ، در عسلویه همه شرکت‌های نفتی، گازی، پتروشیمی و ... را در یک کارگاه آموزشی سه‌روزه، سناریو‌های احتمالی حمله و اقداماتی که باید متناسب با شرایط انجام شود را آموزش داده، مرور و تمرین کردیم.

تهیه، آموزش و پیاده‌سازی سناریوی احتمال حمله نظامی به مراکز هسته‌ای ۶ ماه قبل از جنگ

در حین جنگ دیدیم که موقعی که دو واحد از مراکز عسلویه هدف قرار گرفت، کمتر از سه روز تعمیر شد و به چرخه خدمت بازگشت. این، ناشی از آمادگی و اقدامات قبلی بود. یا در مراکز هسته‌ای، مجموع اقدامات کاهش مخاطرات و کاهش آسیب‌پذیری‌ها در قبل از حمله انجام شد تا در شرایط حمله، ما آسیب بزرگی نداشته باشیم.
این دستورالعمل‌ها به نام شهدای بزرگواری نام‌گذاری شد. مثلاً در حوزه پدافند پرتوی، به نام سردار شهید محسن فخری‌زاده، دانشمند عزیز هسته‌ای، تهیه شد.

در بهمن ۱۴۰۳، یعنی تقریباً ۶ ماه قبل از جنگ، با سناریوی احتمال حمله نظامی به مراکز هسته‌ای، طرح پدافند غیرعامل تهیه، آموزش و پیاده‌سازی شد. این رزمایش در شهر‌های قم (تأسیسات هسته‌ای فردو)، کاشان (تأسیسات هسته‌ای شهید احمدی‌روشن) و اصفهان (تأسیسات هسته‌ای UCF) برگزار شد.

در واقع، تمرینی بود برای تنظیم و آمادگی دستگاه اجرایی در مورد وظایف و تکالیف‌شان. در این رزمایش کاملاً عملیاتی، نقاط ضعف و قوت احصا شد. این رزمایش، فرض را بر این گذاشته بود که زیرساخت‌های هسته‌ای مورد حمله نظامی قرار می‌گیرند و پس از آن، تبعات آن مدیریت شود. اما چون تأکید بر این بود که اطلاع‌رسانی نشود تا مردم نگران نشوند، خبری از آن رزمایش منتشر نشد.

دستورالعمل پدافندی زیرساخت‌های صنعتی، شیمیایی و پدافند مردم‌محور

همچنین دستورالعمل عملیاتی، فنی و صنعتی تخصصی پدافند غیرعامل به نام سردار مهندس مهدی باکری را داشتیم که برای زیرساخت‌های فنی و صنعتی، وظایف این حوزه را در شرایط جنگی مشخص کرده بود. در آن، تکالیف تک‌تک عناصر اصلی صنعت در فرآیند تولید در شرایط جنگی تعیین شده بود. 

یک دستورالعمل اختصاصی به نام امیر سپهبد شهید علی صیاد شیرازی برای کنترل و کاهش تهدیدات و مخاطرات در زیرساخت‌های پرخطر تهیه کردیم. 

در این دستورالعمل مشخص شده است که اگر زیرساختی که مواد شیمیایی، گاز، نفت، بنزین و امثال آن دارد، در وضعیت‌های مختلف سفید، زرد، نارنجی و قرمز عملیاتی قرار گرفت، چه اقداماتی باید انجام دهد. در این زمینه، مجموعه اقداماتی تهیه، ابلاغ، آموزش و توجیه انجام شد.

در حوزه مردم، دستورالعمل عملیاتی پدافند مردم‌محور به نام سرلشکر شهید سیدمحمد حجازی، به‌عنوان دفاع غیرنظامی، تنظیم و ابلاغ کردیم و استانداران به‌عنوان فرماندهان دفاع غیرنظامی کشور با حکم سردار شهید باقری منصوب شده بودند. احکام آنها از قبل صادر و به آنان اعطا شده و تکالیف همه دستگاه‌های اجرایی مشخص بود که اگر حادثه‌ای به سمت مردم رفت، چه کار‌هایی باید انجام و تعیین‌تکلیف شود.

در واقع، از امداد و نجات، درمان، آواربرداری و جابجایی جمعیت، اسکان و امور پناهگاهی و هشدار به مردم، همه در دستورالعمل شهید حجازی از سال ۱۳۹۸ مصوب شده بود که مجدد در سال ۱۴۰۳ با اعمال اصلاحات، ابلاغ و در جلسات دوره‌ای سراسری استانداران کشور برای استانداران و مدیران دولت جدید تشریح شد.
دولت تأکید داشت که ابلاغ، پیگیری و آموزش دولتی‌ها و مسئولان به‌صورت جدی انجام شود، اما در حوزه مردم، برای عدم ایجاد اضطراب و نگرانی، با رعایت احتیاط انجام شود. تمام این اقدامات پدافند غیرعامل مستندسازی شده است.

دستورالعمل پدافند غیرعامل در حوزه الکترونیک و غذایی

در حوزه‌های مختلف، مثل خرابکاری‌های فنی و الکترونیکی، دستورالعمل تخصصی پدافند الکترونیک شهید چمران را داشتیم که مشخص کرده بود اگر مثلاً اتفاقی افتاد یا اقدام مشکوکی وجود داشت، چه کاری باید انجام شود. در حوزه پدافند سایبری، دستورالعمل سردار شهید زاهدی را داشتیم که به دفاع عمیق زیرساخت‌های سایبری می‌پردازد. 

حتی برای تداوم کارکرد نانوایی‌ها، دستورالعمل شهید آبشناسان ۶ ماه قبل از جنگ ابلاغ و تأمین منابع آن از طریق شبکه بانکی کشور انجام شد، با این هدف که گاز به‌صورت کپسول و مولد برق اضطراری به نانوایی‌های منتخب داده شود تا در صورت قطع گاز و برق، پخت اضطراری نان برای مردم متوقف نشود. تا قبل از جنگ، در ۴ استان، رزمایش تداوم کارکرد نانوایی‌ها برگزار شد.

در واقع، پیش‌بینی‌ها و اقدامات در سازمان پدافند غیرعامل کشور، مبتنی بر وقوع جنگ بود و بر همین اساس، برای سناریو‌هایی که توسط بخش دفاعی تأیید می‌شد و قابل قبول بود، طرح و برنامه تهیه و در بسیاری از حوزه‌ها پیگیری، تمرین و آموزش انجام شد و در شرایط جنگ نیز آنها را رصد، مدیریت و پیگیری کردیم تا اجرا شوند.

چرا پدافند غیرعامل حین جنگ سخنگو نداشت؟

فارس: یکی از مباحثی که به ویژه در کامنت‌ها از سوی مخاطبان ما در شبکه‌های اجتماعی و سایت مطرح می‌شود این است که پدافند غیرعامل چرا در حین جنگ در رسانه حضورش پررنگ نبود؟

جلالی: در شرایط جنگ، برای بخش دفاع سخنگو تعریف شده است تا سوالات و موضوعات به‌صورت منسجم و متمرکز پاسخ داده و مطرح شود. در سطح دستگاه‌های اجرایی هم هر دستگاهی سخنگو داشت که موضوعات یا در قالب مصاحبه یا بیانیه به اطلاع مردم می‌رسید. یکی از نکات مهم هم مسئله حفظ اسرار جنگی است که احتمال داده می‌شد در برخی موارد در صورت تشریح، امکان استفاده از این اطلاعات از سوی دشمن پدید آید.

طبیعتاً نخبگان، مردم و افکار عمومی انتظار دارند که پاسخ دریافت کنند که چه اقداماتی انجام شده و مثلاً در کدام بخش ضعف وجود دارد.

ممکن است در زمان جنگ صلاح نباشد ما به این موضوعات بپردازیم که کدام بخش وظایف مربوط به خود را انجام داده و کدام بخش انجام نداده است.

آیا پدافند غیر عامل مسئول آژیر و اعلام وضعیت حمله هوایی است؟

همچنین؛ برخی مطلع نبودند که چه کاری به کدام نهاد و ارگان مربوط می‌شود. مثلاً برخی فرق بین «پدافند غیرعامل» و «پدافند هوایی» را نمی‌دانستند و سوالاتی از ما پرسیده می‌شد که چرا سازمان پدافند غیرعامل کشور در هنگام حمله هوایی، اعلام آژیر قرمز نمی‌کرد، این در حالی است که اساساً سیستم آژیر و اعلام وضعیت حمله هوایی در اختیار پدافند هوایی کشور است که سیستم راداری و رصد کشور را برعهده دارد و بنابر تشخیصی که قرارگاه مرکزی خاتم الانبیاء (ص) دارد، به آنها اعلام می‌کند که هشدار حمله بدهند یا ندهند. این موضوعات به سازمان پدافند غیرعامل کشور ارتباط مستقیم نداشت ولی مردم از ما مطالبه داشتند که پیگیری کنیم.
یا ممکن است این سوال از سوی مردم مطرح شود که چرا پناهگاه درست نشده بود یا پناهگاه‌های موجود آماده نبود؟ در حالی که کمیته دائمی این مسئولیت را به شهرداران واگذار کرده بود از چند سال قبل از وقوع جنگ.

در طول دوره‌های گذشته نیز زیرساخت‌ها و تاسیساتی در قالب تاسیسات و سازه‌های چندمنظوره ایجاد شده است که می‌تواند نقش پناهگاهی هم داشته باشد و همان‌گونه که اشاره کردم در قالب دستورالعمل سردار شهید سیدمحمد حجازی به استانداران و شهرداران ابلاغ شده بود که این فضا‌ها آماده شوند. اما اعلام رسمی و نصب تابلو و ... شاید به دلیل همان دلیل عدم ایجاد اضطراب و نگرانی اعلام رسمی نشد. به هر تقدیر سازمان پدافند غیرعامل در این موضوع تصمیم‌گیر نهایی نبود.

اینها ممکن است سوالات مردم باشد که احساس ما این بود که در زمان جنگ شاید نمی‌شود به آن پاسخ صریح داد. اما انتظار مردم برای پاسخگویی به سوالات‌شان کاملاً به جا و درست است.

البته باید به این نکته هم توجه داشت که در این جنگ کاملاً اثربخشی و اهمیت پدافند غیرعامل به صورت ملموس برای همه کاملاً اثبات شد.

مثلاً در حوزه حملات دشمن علیه زیرساخت‌های حوزه موشکی، تا روز آخر جنگ با رویکرد پدافند غیرعامل، این بخش کاملاً توانست ادامه کارکرد بدهد و با وجود هر نوع حملات هوایی، این سیستم توانست پاسخ دشمن را بدهد. این در واقع کارکرد و اثربخشی رویکرد پدافند غیرعامل بود که توانست بخش موشکی کشور را سرپا نگه دارد که بسیار مهم است.

طبیعتاً برای پدافند غیرعامل یک سازمان تشکیل شده است که موضوعات ستادی را طرح‌ریزی، سیاست‌گذاری و هدایت و راهبری کند و قانون اجرا را به عهده دستگاه اجرایی گذاشته، یعنی هر دستگاهی مکلف است که کار خودش را انجام دهد و طبیعتاً باید در برابر وظایف قانونی به مردم پاسخگو باشد.

ابلاغ دستورالعمل جدید در حوزه پدافند غیرعامل 

فارس: آیا قرار است در حوزه پدافند غیرعامل اقداماتی برای آگاهی عموم مردم یا مثلاً اقداماتی مانند ایجاد پناهگاه انجام شود؟

جلالی: دستورالعمل ایجاد و ساماندهی پناهگاه‌ها در سال ۹۸ به استانداران ابلاغ و مجدد در سال ۱۴۰۳ به‌روزرسانی و ابلاغ شد. با این وجود، بعد از جنگ شاهد انتظارات به‌حق مردم در مورد پناهگاه‌ها و نقایصی در کار بودیم. از همین رو، دستورالعملی آماده کردیم که در جلسه اخیر کمیته دائمی پدافند غیرعامل به تصویب رسید و با امضای امیر سرلشکر موسوی، رئیس جدید کمیته دائمی پدافند غیرعامل و رئیس ستاد کل، ابلاغ شد.

در این دستورالعمل، اگر بخواهم به طور خلاصه بگویم، تعریف پناهگاه‌ها در چهار سطح امنیتی و مقاومتی در نظر گرفته شده است؛ پناهگاه سطح ۱، سطح ۲، سطح ۳ و سطح ۴. هر یک از این سطوح، درجه‌ای از تهدید را پاسخ می‌دهد. مثلاً در پناهگاه سطح ۴، فضای امن جان‌پناهی داریم که در برابر موج انفجار و ترکش از مردم حفاظت می‌کند. مانند اینکه بخشی از ساختمان محل سکونت به‌عنوان یک محل امن در نظر گرفته شود یا در مجتمع مسکونی، طبقات منفی یا طبقات مرکزی‌اش امن است که به‌عنوان پناهگاه سطح ۴ در نظر گرفته می‌شود. سایر سطوح نیز متناسب با نوع کارکرد، سطح متفاوتی از حفاظت را دنبال می‌کند.

رسانه‌ها اجرای دستورالعمل ایجاد و ساماندهی پناهگاه‌ها را مطالبه کنند

در این دستورالعمل، قرار شد که شهرداری‌ها به‌عنوان بازوی اجرایی، و همچنین فرمانداران و استانداران، فضا‌های موجود را براساس این دستورالعمل معرفی و تابلو‌گذاری کنند که درجه امنیت پناهگاه، ظرفیت و نوع پناهگاه را شامل می‌شود؛ از جمله متروها، پارکینگ‌های طبقاتی و فضا‌های زیرزمینی. این الزام برای کلیه مجتمع‌های مسکونی، فضا‌های اداری دولتی، غیردولتی، نظامی و غیرنظامی تکلیف شده است که باید در یک بازه سه‌ماهه انجام شود.

یعنی حداکثر ظرف سه ماه، تمام فضا‌های پناهگاهی کشور با تابلو مشخص شود. مجری این موضوع نیز استانداران، فرمانداران و شهرداران هستند و سازمان پدافند غیرعامل کشور نیز در ستاد مرکزی امور پناهگاه‌ها که بر اساس دستورالعمل تشکیل شده، بر روند اجرا نظارت می‌کند. خوب است که رسانه‌ها هم اجرای این دستورالعمل را مطالبه کنند.

برای مسئله هشداردهی نیز هماهنگی‌هایی با اپراتور‌ها انجام شده که از طریق تلفن همراه بتوانند هشداردهی را انجام دهند. طبیعتاً در نهایت تصمیم‌گیری در خصوص اعلام وضعیت با سازمان پدافند غیرعامل کشور نیست، اما زیرساخت‌ها باید آماده باشد.

همچنین برای آموزش عمومی، همه دستگاه‌های فرهنگی کشور مکلف شدند که آموزش‌های عمومی پدافند غیرعامل را برابر ماده ۵۸ احکام دائمی انجام دهند.

جنگ ما یک جنگ پیچیده، ترکیبی و مدرن است که با جنگ ۸ ساله تفاوت دارد

سیاست‌ها، تولید محتوا و امثال آن تهیه شده و انتظار داریم اکنون که شرایط متفاوت است، همه رسانه‌های عمومی کشور، اعم از رسانه ملی، خبرگزاری‌ها، آموزش‌وپرورش، حوزه‌های علمیه، دانشگاه‌ها، سازمان تبلیغات اسلامی، وزارت ورزش و همه دستگاه‌هایی که نقشی در حوزه فرهنگ کشور دارند، برابر قانون، تکلیف آموزش عمومی مردم در موضوع پدافند غیرعامل را انجام دهند. درخواست ما از همه رسانه‌ها این است که به ما کمک کنند تا سطح آگاهی مردم را نسبت به این موضوع ارتقا دهیم.

جنگ ما یک جنگ پیچیده، ترکیبی و مدرن است و با الگوی جنگ تحمیلی ۸ ساله که در ذهن برخی هم‌سن‌وسال‌های من است، متفاوت است. آن الگو شاید تکرار نشود. در واقع ما امروز با یک جنگ ترکیبی روبه‌رو هستیم؛ بخشی از این جنگ نظامی است، بخشی امنیتی، بخشی سایبری و بخشی نیز عملیات شناختی. در چنین فضایی هر دستگاهی با توجه به مأموریت‌های خود، رسالتی را برعهده دارد.

امیدوار هستیم که همه دستگاه‌ها کمک کنند تا بتوانیم سطح آموزش‌های مورد نیاز عمومی مردم را ارتقا دهیم. در این مدل جنگ، ممکن است اماکن غیرنظامی به‌صورت مستقیم هدف حملات نباشند و بیشتر اهداف منتخب، مبتنی بر اطلاعات دشمن، به‌عنوان هدف در نظر گرفته شوند؛ لذا نوع استفاده از پناهگاه هم متفاوت است؛ البته ممکن است موج بعدی جنگ، کاملاً متفاوت باشد.

آیا ممکن است مشابه حادثه پیجر‌ها در ایران رخ دهد؟

فارس: در یکی دو سال اخیر، به‌ویژه پس از حادثه پیجر‌ها در لبنان، نگرانی‌هایی به وجود آمده که آیا امکان تکرار چنین حادثه‌ای از سوی دشمن، به‌ویژه در ابزار آمریکایی مثل گوشی‌های آیفون که به وفور مردم از آن استفاده می‌کنند، وجود دارد؟ آیا تدابیر امنیتی در این زمینه از سوی سازمان اندیشیده شده است؟

جلالی: بعید می‌دانم چنین اتفاقی در مورد گوشی‌هایی که اشاره کردید، رخ بدهد، برای اینکه یک نوع خودکشی اقتصادی است. البته ممکن است برای مسئولین یا افراد خاصی که از بعضی از این ابزار‌ها استفاده می‌کنند، یک‌سری ملاحظات و پیش‌بینی‌هایی وجود داشته باشد.

استفاده از ابزار‌های فناورانه برای ردیابی فرماندهان منتفی است

فارس: پس از اتفاقات اخیر، ادعا‌هایی مطرح شد که برخی از گوشی‌های هوشمند و اپلیکیشن‌هایی که روز آن نصب شده، در مکان‌یابی فرماندهان نظامی ما و شهادت آنها نقش داشته است. آیا این ادعا صحیح است؟

جلالی: در این زمینه باید به دو موضوع توجه کنیم. نخست آنکه هیچ‌یک از فرماندهان ما تا آنجایی که من مطلع هستم از این ابزار‌ها یا شبکه‌ها استفاده نمی‌کردند. بسیاری را دقیق مطلع هستم و برخی نیز احتمال قوی می‌دهم که استفاده نمی‌کردند. پس استفاده از این ابزار‌ها برای ردیابی فرماندهان ما از این منظر، به نظر من کاملاً منتفی است؛ چون فرماندهان نظامی ما کاملاً مطلع بوده و هوشمندانه عمل می‌کردند.

اما این موضوع که چنین ابزار‌های فناورانه‌ای، از چنین ظرفیت‌ها و قابلیت‌هایی برخوردار است، کاملاً ممکن است و در یک آزمایشگاه تخصصی، این امکان، قابل اثبات بوده و مورد تأیید متخصصان نیز می‌باشد. این در حالی است که نه فقط فناوری تلفن همراه بلکه همه فناوری‌ها، در عین تسهیل‌گری برخی اقدامات و خدمات، ظرفیت تبدیل شدن به تهدید و اسلحه شدن را دارند و این رویکرد آمریکایی‌هاست. بنابراین، حادثه پیجر‌ها این فرضیه را تأیید کرد که امکان رخداد چنین حوادثی وجود دارد و طبیعتاً ما باید به سمت استفاده هوشمندانه از فناوری حرکت کنیم.

اجرای مانور‌های مقابله با احتمال حمله نظامی به زیرساخت‌های هسته‌ای

فارس: در خصوص تأسیسات هسته‌ای، پس از حمله آمریکا به تأسیسات فُردو و نطنز، سوالات زیادی در ذهن افکار عمومی در خصوص میزان تشعشعات و آلودگی‌های احتمالی مطرح شده است. در این زمینه توضیح دهید.

جلالی: ما از دو سال پیش با فرض احتمال حمله نظامی به زیرساخت‌های هسته‌ای کشور، اقداماتی را پیش‌بینی کردیم. در این راستا، آمادگی‌هایی در سایت‌های هسته‌ای فردو، نطنز و اصفهان و همچنین در شهر‌های اطراف آنها تحت عنوان دستورالعمل پدافند پرتوی سردار شهید محسن فخری‌زاده به‌عنوان یک دستورالعمل ویژه برای مدیریت بحران هسته‌ای تهیه کردیم.

پس از آن، اقدامات مختلفی برای کاهش آسیب‌پذیری و مدیریت مخاطرات در حوزه مواد پرخطر هسته‌ای انجام دادیم و در نهایت، در بهمن‌ماه ۱۴۰۳، در سه سایت و سه شهر مختلف، به مدت سه روز مانور‌هایی برگزار کردیم.

در این مانورها، بدون هیچ‌گونه تبلیغات رسانه‌ای، تمام اقدامات بحران‌زا و مواجهه با تهدیدات را تمرین کردیم. در زمان وقوع حمله هم طبق اعلام مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور، هیچ نوع نشت شیمیایی یا انتشار مواد رادیواکتیو در منطقه نداشتیم.

آیا استارلینک در حمله ریزپرنده‌ها نقش داشت؟

فارس: در حوزه الکترونیک و دیجیتال نیز یکی از سوالات مطرح این است که در عملیات اخیر پهپادی و حملات با ریزپرنده‌ها در جنگ اسرائیل علیه ایران، آیا اینترنت استارلینک نقشی ایفا کرده است؟

جلالی: این موضوع در دست بررسی است و هنوز جمع‌بندی نهایی نشده است.

راز امتداد برقراری آنتن صداوسیما بعد از حمله اسرائیل

فارس: صداوسیما اخیراً تحت حمله دشمن قرار گرفت و شاهد بودیم که دشمن به‌طور مستقیم به ساختمان شیشه‌ای رسانه ملی حمله کرد. اما نکته مهم، حفظ پخش آنتن مستقیم صداوسیما پس از این حمله بود. این موضوع برای مردم بسیار جالب بود و در فضای مجازی و اجتماعی سوالاتی مطرح شد که چطور آنتن صداوسیما قطع نشد؟ پدافند غیرعامل چه نقشی در این زمینه ایفا کرد؟

جلالی: ما از مدت‌ها قبل، روی این سناریو کار کرده بودیم. با توجه به نقش مهم رسانه ملی در حفظ انسجام ملی، اطلاع‌رسانی و مرجعیت اخبار در زمان تهدید، همواره بر تداوم فعالیت صداوسیما تأکید داشتیم. حتی در دوران تغییر رؤسای مختلف صداوسیما، مسئله حفظ کارکرد این رسانه در مواقع بحران برای ما یک اولویت جدی بود.

برنامه‌ها و طرح‌های مختلفی پیش‌بینی کرده بودیم که خوشبختانه این حادثه هم پیش‌بینی شده بود و یکی از این طرح‌ها آماده بود و به‌خوبی جواب داد. در نتیجه، ما توانستیم با اعمال ضوابط پدافند غیرعامل، بدون هیچ‌گونه قطع آنتن، تمام کارکرد‌های رسانه ملی و بخش خبر را حفظ کنیم.

پیشنهاد پدافند غیرعامل به مجلس و دولت

فارس: در ابتدای مصاحبه توضیحاتی درباره تعداد نیروی انسانی و بودجه سازمان دادید. در این باره واضح‌تر صحبت کنید و بفرمایید چه پیشنهادی برای مجلس و دولت دارید تا بودجه مستقل و کافی برای پدافند غیرعامل تأمین شود؟

جلالی: واقعیت این است که نیروی انسانی ما کمتر از ۵۰۰ نفر با تنوع عضویت‌هاست. شاید ما یکی از کوچک‌ترین سازمان‌های پدافند غیرعامل دنیا باشیم. در کشوری مانند روسیه، یک وزارتخانه متولی مباحث مرتبط با پدافند غیرعامل است، در حالی‌که ما یک سازمان ستادی هستیم و بودجه ما طبق قانون، ۲۹۳ میلیارد تومان برای سال جاری است. البته یک بودجه عمرانی ۱۵۰ میلیارد تومانی نیز پیش‌بینی شده است که در اغلب سال‌ها، در اختیار ما قرار نمی‌گیرد.

اگر این بودجه را با برخی سازمان‌های ملی مقایسه کنیم که چند «هِمتی» بودجه می‌گیرند، متوجه می‌شویم بودجه پدافند غیرعامل تنها ناظر به مأموریت‌های ستادی این سازمان تعریف شده است.

در دولت‌های گذشته، ردیف مستقل بودجه‌ای برای طرح‌های زیربنایی پدافند غیرعامل در نظر گرفته شده بود، اما متأسفانه از زمان آغاز دولت آقای روحانی، این ردیف بودجه حذف شد. تلاش‌هایی برای بازگرداندن این ردیف در دولت‌های آقای رئیسی و آقای پزشکیان انجام دادیم. در دولت آقای رئیسی موفق شدیم درصدی بودجه پدافند غیرعامل، البته به صورت «در اختیار دستگاه»، بگیریم.

شاید برای شما جالب باشد که در سال جاری ۱۴۰۴، بودجه عملیاتی پدافند غیرعامل صفر است و پیشنهادی هم که از سوی کمیسیون تلفیق ارائه شده بود، رد شد. البته پاسخ آقایان به این انتقادات این است که بودجه پدافند غیرعامل در دل بودجه دستگاه دیده شده است.

مثل این‌که من به مدیرعامل خبرگزاری فارس بگویم برای خودتان یک پناهگاه درست کنید و او به من بگوید بودجه‌اش چه؟ و من به او بگویم بودجه‌اش را از هرجا که می‌خواهی تأمین کن! یعنی وقتی محل هزینه‌کرد برای اقدامات پدافند غیرعامل مشخص نشود، اقدامات و حرف‌های ما، ماهیت گفتاردرمانی دارد.

در شرایط فعلی که شرایط جنگی است، درخواست ما این است که از طریق صندوق‌های اعتباری یا هر روش دیگری، این اعتبارات در اختیار پدافند غیرعامل گذاشته شود تا سازمان و دستگاه‌ها بتوانند پاسخگوی وظایف‌شان باشند.

همکاری‌های بین‌المللی ایران با سایر کشور‌ها در حوزه پدافند غیر عامل

فارس: در زمینه همکاری‌های بین‌المللی، آیا با کشور‌های دوست، همکاری یا انتقال تجربیاتی داریم؟

جلالی: در خصوص همکاری با کشور‌های دیگر در حوزه پدافند غیرعامل، باید بگویم که این همکاری‌ها به صورت غیررسمی انجام می‌شود. بازدید‌هایی از سوی کشور‌های مختلف داریم و همچنین بازدید‌هایی از سوی آنها از ایران انجام می‌شود که به تبادل تجربیات و اطلاعات کمک می‌کند.

از نظر فنی، ما در حوزه‌های مختلف پدافند غیرعامل، از جمله پدافند هسته‌ای، زیستی و سایبری پیشرفت‌های زیادی داشته‌ایم. البته، این به این معنا نیست که تمام نیاز‌ها برطرف شده است. ما باید مسیر توسعه را ادامه دهیم و این پیشرفت‌ها را تقویت کنیم.

با توجه به مدل جنگ ترکیبی دشمن، پدافند غیرعامل باید جدی‌تر و دقیق‌تر از همیشه پیگیری شود. پدافند غیرعامل می‌تواند حیات و استقلال کشور را در جنگ مدرن تضمین کند، مشروط بر اینکه رسانه‌ها فقط سازمان پدافند غیرعامل را مسئول امور پدافند غیرعامل کشور ندانند!

سازمان پدافند غیرعامل نیازمند نظام نوین حکمرانی خاص خود است؛ از مجلس گرفته تا دولت و از دستگاه‌های اجرایی گرفته تا بخش دفاع، همه و همه باید به موضوع پدافند غیرعامل وفادار باشند. اینکه تنها سازمانی که وظایفی ستادی و نه اجرایی بر عهده دارد را مسئول اجرای همه چیز بدانیم، طبیعتاً درست نیست و همه دستگاه‌ها در این زمینه تکلیف دارند.

به نظر من، یکی از بزرگ‌ترین درس‌های نبرد ۱۲ روزه، درک اهمیت واقعی پدافند غیرعامل توسط مسئولان است که می‌تواند استقلال کشور را حفظ کرده و حائز اهمیت باشد.

نکته دوم اینکه ما باید حتماً یک بار دیگر برنامه‌های اجرایی و توسعه‌ای کشور را با فرض تهدیدات بازنگری و به‌روزرسانی کنیم و حتماً در این زمینه دولت و مجلس باید حمایت کنند.

به یاد داشته باشیم که حکمرانی پدافند غیرعامل کشور باید به شکلی به‌روزرسانی شود که همه مسئولان کشور، خودشان را بخشی از پدافند غیرعامل بدانند.

فارس: از شما بابت حضور در خبرگزاری فارس و شرکت در این مصاحبه سپاسگزاریم.

جلالی: من هم از شما و سایر همکارانتان تشکر می‌کنم.