درس‌های پدافند غیرعامل از صدر اسلام

به گزارش پایداری ملی، تاریخ نشان می‌دهد که از بربریت تا تمدن جنگ و نزاع همواره همزاد و همپای نوع بشر بوده است به نحوی که طبق گفته مورخان در طول حیات چندین هزار ساله تمدن بشری تنها 268 سال بدون جنگ و درگیری سپری شده است. در دوران ظهور اسلام در شبه جزیره حجاز نیز جنگ و درگیری رویکرد غالب بر منطقه بوده است اگرچه این ریگستان بی‌آب و علف جاذبه مناطق دیگری همچون عراق و شام را برای حمله و لشگرکشی دیگر قدرت‌ها نداشته است اما نزاع‌های قبیله‌ای و طایفه‌ای به شدت بر آن حکمفرما بوده است و از طرفی دیگر با ظهور آفتاب عالم‌تاب اسلام تمامی توجهات به جزیره‌العرب معطوف شد و علی‌رغم اینکه اسلام پیام‌آور مهر و عطوفت بود اما پذیرش آن به اندازه کافی برای دیگر دول خارجی و همچنین قریش و دیگر قبایل داخلی بقدری گران بود که علم جنگ را برافرازند و اینگونه بود که جنگ به جزیی جدایی‌ناپذیر از تاریخ صدر اسلام بخصوص بعد از تشکیل حکومت اسلامی در مدینه تبدیل شد.

 به نحوی که به گواه تاریخ 27 یا 28 غزوه و 35 سریه و جمعا 63 جنگ در فقط در زمان حیات پیامبر مکرم اسلام رخ داده است. در چنین فضایی بدون تردید علاوه بر دفاع عامل، پدافند غیرعامل جایگاهی مهم و تاثیرگذار در فتوحات مسلمانان داشته است. در مبانی دین اسلام بر اهمیت فرهنگ شهادت و  جایگاه رفیع شهید و ممتاز بودن جهاد در راه خدا به کرات تاکید شده است. واضح است که شهید بالاترین و والاترین مرتبه قرب الهی است و شهدا عند ربهم یرزقون هستند. در حدیثی از نبی مکرم اسلام نقل می‌شود که می‌فرمایند «فَوقَ کُلَّ ذی بِرٍّ بِرٌّ حَتی یُقتَل الرَّجل فی سبیل الله فاذا قُتِلَ فی سبیل الله فَلَیس فَوقَه بِرّ» یعنی بالای هر نیکی، نیکی دیگری است تا آنگاه که مرد در راه خدا کشته شود و چون در راه خدا کشته شد، بالاتر از آن نیکی ای وجود ندارد و باز می فرمایند « لَوَدِدتُ انی اغُزوا فی سبیل الله فَاُقتَل ثُمَّ اغُزوا فَاُقتَل ثُمَّ اغُزوا فَاُقتَل» یعنی هر آینه دوست دارم که در راه خدا بجنگم و کشته شوم، و باز بجنگم و کشته شوم، و باز بجنگم و کشته شوم. اما نکته بسیار زیبا این است که این درجه از اهمیت شهادت هیچگاه نافی دفاع کردن و به کار بردن استراتژی‌های دفاعی عامل و غیرعامل و تلاش برای زنده ماندن و کاهش تلفات انسانی و حتی منابع مالی نبوده است.

 بلکه پیامبر اسلام بسیار دقیق و کارشناسانه اوضاع را رصد می‌کردند و به دنبال به حداقل رسانیدن احتمال شکست بودند. استراتژی‌های بکارگرفته شده در چارچوب پدافند غیرعامل در صدر اسلام زیاد است قبل از هرچیزی می‌توان به هجرت به مکه و نیز هجرت مسلمانان به حبشه اشاره کرد. هجرت به حبشه علاوه بر نشر اسلام در آن سرزمین باعث می‌شد که جان و مال مسلمان که تحت فشار شدید شدید قریش بودند در امان بماند در جریان هجرت پیامبر(ص) به مدینه و شب لیله‌المبیت از استراتژی اختفاء و فریب استفاده می‌شود. در جریان جنگ بدر که اولین رویارویی اسلام و کفر بود تسلط بر چاه‌ها و تامین امنیت منبع حیاتی آب در دستور کار قرار گرفت. در جریان جنگ احد پناه گرفتن در دامنه صعب‌العبور و سوق‌الجیشی کوه احد نمونه دیگری از به‌کارگیری اصول پدافند غیرعامل است. به طور کلی مکان‌یابی صحیح یکی از اصول پیاده شده توسط پیامبر(ص) و از رموز پیروزی‌ها بوده است.

 در جریان فتح مکه پیامبر به طرق مختلف سعی در فریب دشمن داشت که از جمله آنها روشن کردن آتش و دادن مشعل آتش به دست سربازان برای ایجاد ترس و وحشت در دل کفار بود و یا برای اینکه دشمن از تمام توان رزمی سپاه اسلام آگاه نشود قسمتی از سپاه خود را به سمت سرزمین تهامه در امتداد دریای سرخ فرستاد. در غزوه خیبر برای جلوگیری از ملحق شدن قبیله قطفان به یهودیان که آنها را شکست‌ناپذیر می‌ساخت شایعه حمله به این قبیله از مسیری دیگر را مطرح ساختند که منجر به بازگشت نیروهای این قبلیه برای دفاع از قلمرو خود شد. 

اما داستان غزوه خندق در سال پنجم هجری در این بین جالب توجه‌تر و بسیار مبتنی بر راهبردهای دفاع غیرعامل است. جنگ خندق از غزوات مهم پیامبر(ص) است که خداوند در قرآن کریم در 4 سوره و در 22 آیه به بیان مسائل مختلف این جنگ پرداخته است. رسول‌الله زمانی که متوجه حضور نیروهای ده هزار نفری دشمن و استعدادهای آنها از جمله برخورداری از سپاه سواره و 600 اسب گردید و با توجه به سپاه سه هزار نفری اسلام و دارا بودن تنها حدود سی تا سی و پنج راس اسب، پس از طرح این موضع در شورای نظامی تصمیم گرفتند که در شهر بمانند و از تمام امکانات و ظرفیت‌های درون شهری استفاده کنند.

 در همین راستا به پیشنهاد سلمان فارسی صحابی وفادار پیامبر(ص) دستور دادند یک سمت شهر خندقی به طول دوکیلومتر و بنابر برخی اقوال 5 کیلومتر، عرض 4 متر و عمق 3 متر در قسمت آسیب‌پذیر شهر مدینه یعنی شمال آن بین ناحیه برج‌های شیخان تا کوه بنی عبید حفر کردند و کار حفر این کانال عظیم را در ده روز تمام کردند و بدین ترتیب جلو پیشروی لشکر احزاب را گرفته و با پیش آمدن ماجرای نبرد امیرالمومنین علی(ع) و عمروبن عبدود غائله به سود سپاه اسلام پایان یافت و جنگ احزاب به عنوان آخرین تلاش‌ها و آخرین تیر ترکش کفر ناکام ماند.

 بعد دیگری که در این جنگ می‌توان مصداق پدافند غیرعامل دانست بعد اجتماعی آن است. پیامبر اسلام برای اینکه بین گروه‌ها، دسته‌ها و قبایل مختلف حاضر در سپاه اسلام هم انس و الفت و هم رقابت به وجود آورد کار حفر خندق را نه به یک گروه خاص بلکه به همه سپاه 3 هزار نفری سپرد و مشارکت همه آنها را در این طرح خواستار شد. این باعث شد که همگان خود را در این پیروزی بزرگ شریک و سهیم بدانند که این موضوع را می‌توان مثال بارزی از پدافند اجتماعی مبتنی بر همدلی و مشارکت عنوان کرد. 

تدابیر به کار گرفته توسط پیامبر گرامی اسلام در جنگ‌های مختلف نشان می‌دهد که علی‌رغم اینکه ایشان به منبع وحی متصل بودند و از الطاف خفیه و امدادهای الهی بهره می‌بردند اما شیوه فرماندهی جنگ‌ها و بکارگیری اصول پدافند غیرعامل توسط ایشان کاملا رنگ و بوی بشری و امروزی داشته است. به‌عبارتی ایشان علاوه بر استفاده از ادوات جنگی مرسوم آن روزگار از شیوه‌ها و تکنیک‌های دفاع غیرعامل نیز به بهترین و هوشمندانه‌ترین نحو بهره می‌جستند. این نوع نگرش و روش مدیریتی باعث شده است که تلفات جانی و مالی برای سپاه اسلام در اکثر جنگ‌ها بسیار کمتر از نیروهای کفار و مشرکان باشد و پیروزهای پی‌درپی نصیب سپاه اسلام گردد که در اینجا به ذکر نمونه‌هایی از جنگ بدر و احد و احزاب اشاره گردید.

به نظر می‌رسد امروزه نیز می‌توان از بسیاری از جهات از تکنیک‌های مدیریتی جنگ در صدر اسلام بهره گرفت و برای کسانی که با هر غوغای دشمن سراپا وحشت می‌شوند روایتهای نابی از فنون مبارزاتی صدر اسلام در قالب پدافند عامل و غیر‌عامل عنوان کرد تا بدانند که هیچگاه برتری عددی و لجستیکی به معنای پیروزی از پیش تعیین شده و حتمی نیست.