«مدیریت بحران» در ایران چه نمره یی می گیرد؟

در فهرست رتبه بندی کشورهای در معرض بلایای طبیعی که دانشگاه سازمان ملل متحد با توجه به شاخص های جهانی تهدید امنیت انسان و محیط زیست انجام داده است، ایران در میان 172 کشور در جایگاه شصت و یکم قرار دارد؛ جایگاه پرخطری که اهمیت توجه به رخدادهای غیرمنتظره و آمادگی برای رویارویی با خطرهای احتمالی در کشور را برجسته می سازد.

*** مدیریت بحران؛ کارکردها و بایسته ها
هر از چندگاه سیل، طوفان، زلزله و ... در مناطق گوناگونی از ایران رخ می دهد و هموطنان را در وضعیت بحرانی قرار می دهد. سیل و طوفانی که در اواخر تیرماه رخ داد در استان مازندران نزدیک به 140 میلیارد و در استان البرز نیز بیش از 34 میلیارد تومان خسارت به تاسیسات عمرانی، بخش کشاورزی، واحدهای مسکونی و ... وارد آورد و افزون بر شمار زیاد مصدومان، بیش از 20 نفر نیز کشته و گمشده بر جای گذاشت.
تجربه ی تلخ این حادثه و رخدادهای سال های گذشته نشان می دهد که باید آمادگی کامل برای مدیریت چنین رخدادهای بحرانی و غیرمنتظره در کشور وجود داشته باشد اما پرسشی که مطرح می شود این است که با وجود احتمال وقوع این رخدادها، چرا مدیریت بحران در کشور ما دچار کم توانی یا به عبارتی بهتر ناتوانی است؟ دیگر اینکه مشکلات و کاستی های مدیریت بحران در کشور ناشی از چه علت یا عامل هایی است؟ از دیگر سو چگونه می توان بر این کمبودها چیره شد و نقاط ضعف را برطرف و تهدیدها را شناسایی و مدیریت کرد؟
در همین پیوند به سراغ «رحمت الله حافظی» رییس کمیسیون سلامت، محیط زیست و خدمات شهری شورای شهر تهران و «محمد فیروزی» دبیر کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی رفتیم تا شاید پاسخ این چراها را بیابیم.
فیروزی با بیان اینکه مدیریت بحران در ایران با مشکلات و سختی های فراوانی روبرو است، به پژوهشگر ایرنا گفت: برای مدیریت بحران های احتمالی در کشور به مجموعه یی به روز و استاندارد با تجهیزات و امکانات کامل نیاز است. متاسفانه مدیریت بحران در کشور خود به یک مساله تبدیل شده به گونه یی که ما توانایی رویارویی و انجام اقدامات مناسب و آنی را در موقعیت بحرانی نداریم و از این رو بازسازی مدیریت بحران در کشور یک بایسته است.
او آمادگی، تصمیم گیری به موقع و سرعت عمل در اجرا را بایسته یی انکارناپذیر در مدیریت بحران دانست و افزود: مدیریت یک بحران بیش از هرچیزی بر پیشبینی نظام مند و کسب آمادگی برای رویارویی با مشکلات و رخدادهای غیرمنتظره یی تاکید دارد که موجودیت و سلامت یک موقعیت را تهدید می کند و از این رو باید این زمینه ها در نظام مدیریت بحران یک جامعه فراهم شود.
حافظی نیز با تاکید بر اینکه نظام مدیریت بحران در کشور هنوز به درستی تعریف نشده گفت: مدیریت بحران در یک کشور باید از سازوکارهای مناسب و مبتنی بر برنامه ریزی های هدفمند و اجرای بهینه و سرعت عمل و هماهنگی بالا در موقعیت های بحرانی برخوردار باشد که متاسفانه ایران در این زمینه با کاستی هایی روبرو است.
وی با اشاره به آمارهای متناقض از میزان تلفات و خسارت ها از سوی منابع مختلف در جریان حادثه های روزهای پایانی تیرماه، ضعف مدیریت بحران را در کشور یادآور شد و افزود: وجود این این مسایل نشان داد سازمان مدیریت بحران کشور نتوانسته به یک تقسیم کار دقیق و مبتنی بر نظام مشخص بین اعضای سازمان و برای ارزیابی سریع در زمان حادثه دست پیدا کند.
عضو شورای شهر تهران ادامه داد: کارشناسی و مدیریت بحران نقطه ی اتکا در زمان حوادث طبیعی و غیر طبیعی است و انتظار می رفت هماهنگی، برنامه ریزی، تصمیم گیری و کنترل راهبردی نه فقط در کارگروه های سازمان مدیریت بحران بلکه میان دستگاه های گوناگون کشور به خوبی دیده شود. در مقابل، بی برنامگی و نبود هماهنگی میان دستگاه ها و سازمان های دست اندرکار به صورت یک مساله ی بزرگ در شرایطی بحرانی خودنمایی کرد.

*** ناتوانی مدیریت بحران و چراهای فراوان
رفع هر کاستی یا مساله یی نیازمند شناخت زاویه های گوناگون و مجموعه ی عامل هایی است که در ایجاد آن نقش دارد و نمی توان فقط به یک علت یا عامل در پیدایش آن بسنده کرد. از این رو در چرایی ضعف مدیریت بحران به عنوان یک مساله در کشور باید به مجموعه یی از علت ها رسید.
در همین پیوند عضو کمیسیون عمران مجلس با بیان اینکه ضعف مدیریت میان بخشیِ کشور مهم ترین عامل در شکل گیری این مشکل ها است، اظهار کرد: در چند سال گذشته مدیران کشور و کسانی که با مسایل میان بخشی و چند دستگاهی سر و کار داشته اند، نتوانستند کارنامه ی خوبی از چگونگی مدیریت خود ارایه دهند. از این رو اجرای مدیریت درست یک نیاز است تا هنگام بروز مشکلات با یک نفر روبه رو باشیم نه این که هیچ یک از دستگاه های متولی، مسوولیتی را در این زمینه نپذیرند.
او با اشاره به کمبودهای دیگر در این زمینه گفت: با تمام کاستی های موجود، کسانی که در حوزه ی مدیریت بحران فعالیت دارند، تلاش خود را می کنند اما یکی از عواملی که موجب شده مجموعه و سازمان مدیریت بحران کشور دچار چالش باشد، کمبود بودجه است.
به گفته ی فیروزی، با این کمبود بودجه و منابع به ناچار دست به دامان سازمان مدیریت و برنامه ریزی می شوند تا شاید بودجه و اعتباری در اختیار آنان قرار دهد و در این راستا نیز با مانع های اداری و دیوان سالاری زیادی روبرو می شوند. از این رو نمی توانند آسیب های احتمالی این چنینی را به خوبی مدیریت و کنترل کنند.
فیروزی با تاکید بر نبود هماهنگی میان دستگاه های دست اندرکار ادامه داد: سازمان ها و نهادهای حمایت کننده در زمینه ی خدمات رسانی در فرایند هماهنگی گاهی با چالش روبرو می شوند و از دیگر سو اختلاف نظرها و ارایه ی آمارها و گزارش های متفاوت نیز مساله ی دیگری است که در کنار دیگر مشکلات، نیاز به چاره جویی دارد.
حافظی نیز جزیره یی عمل کردن دستگاه ها و سازمان های متولی را یکی از علت های ضعف مدیریت بحران کشور دانست و اظهار کرد: با وجود اینکه سازمان های گوناگونِ دست اندرکار در این حوزه می توانند یک سیستم هشدار سریع را برای پیش بینی رخدادهای غیرمنتظره شکل دهند اما جزیره یی عمل کردن آن ها به عنوان مانعی بزرگ بر مسایل موجود در این راه می افزاید.
رییس کمیسیون سلامت، محیط زیست و خدمات شهری شورای شهر تهران نبود آگاهی مناسب در زمینه ی مدیریت بحران در جامعه را یکی از دلیل های عملکرد ضعیف آن دانست و گفت: در جامعه ی ما هنوز سطوح هشدار و آماده باش به طور رسمی تعریف نشده و مردم در این زمینه آموزش های لازم را ندیده اند و سامانه ی هشدار عمومی یا سیستمی که افرادِ در معرضِ خطر را آگاه سازد وجود ندارد.

***چه باید کرد؟
امروزه گسترش دانش و فناوری موجب شده انسان بتواند در رویارویی با رخدادها و بلایای طبیعی دارای قدرت کنترل و عملکرد بهتری در همسنجی با گذشته باشد. البته این امر نیازمند فراهم بودن زمینه ها و بهره مندی از توان نرم افزاری و سخت افزاری در راستای پیشبینی، تصمیم گیری، کنترل و اجرای تصمیم ها و از همه مهم تر دقت و سرعت عمل در رویارویی با تهدیدهای احتمالی است.
طوفان و سیل اواخر تیرماه که خسارت هایی در سه استان تهران، البرز و مازندران بر جای گذاشت نشان داد مدیریت بحران کشور همچون سال های گذشته در برخورد با رخدادهای مشابه، کاستی هایی دارد که برطرف ساختن آن نیازمند ارایه و اجرای راهکارهایی است.
به گفته ی حافظی، مدیریت بحران کشور نه تنها درجایگاه معاونت یک وزارتخانه بلکه درجایگاه یک وزارتخانه نیز نمی تواند پاسخگوی نیازهای کشور باشد و برای همین پیشنهاد می شود به عنوان یک سازمان زیر نظر رییس جمهوری قرار گیرد یا در سازمان پدافند غیر عامل ادغام شود تا به صورت فرابخشی بتواند به سیاست گذاری و فراهم سازی زیرساخت ها و هماهنگی میان بخشی بپردازد.
حافظی در ادامه گفت: ارتقای سطح فرهنگ ایمنی در جامعه ی ما یک نیاز و ضرورت است و باید در همه ی بخش ها و در میان همه ی قشرها و گروه های سنی جامعه نهادینه شود.
عضو کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی نیز افزایش ایمنی شهر و توانمند سازی شهروندان را اقدامی مهم در راستای تحقق مدیریت بحران در جامعه دانست و تصریح کرد: با توجه به اینکه مدیریتِ دولت، مدیریت منطق و برنامه است انتظار داریم که خود وارد این مساله شود و با سازماندهی همه ی دستگاه های مربوط به مدیریت بحران در یک مجموعه ی یکپارچه و هماهنگ بتواند رخدادهای غیر منتظره را کنترل و از آسیب های بیشتر جلوگیری کند.