نمونه‌هایی از پدافند غیرعامل در جهان

دیوار چین (364 قبل از میلاد)
ویل دورانت در کتاب تاریخ و تمدن چین آورده است که «شی هوانگ تی» مردی که به چین وحدت بخشید، یکی از نخستین کارهایش متصل کردن و کامل ساختن دیوارهای دفاعی مجزایی بود که از دیدگاه برای حفظ چین از اقوام بربری شمال ساخته شده بود.
دیوار چین که هزار و پانصد مایل (5/24 کیلومتر) طول دارد و در نقاط مختلف آن دروازه‌های بزرگی به سبک آشوری تعبیه شده، عظیم‌ترین ساختمانی است که بشر تاکنون برپا داشته است. ولتر در عظمت آن می‌گوید: اهرام مصر در برابر آن چیزی جز توده‌های سست و بی‌اعتبار نیست. در طی سالیان دراز مردان بی‌شماری در راه ساختن آن جان دادند و خیلی‌ها در این خصوص می‌گویند: این دیوار مایه انهدام یک نسل و نجات نسل‌های بسیار شده است. این دیوار در جنگ بین چین و بربریان گرچه نتوانست از هجوم آنان به طور کامل جلوگیری کند، اما از شمار یورش‌های آنها کاست. بربریان هون (Hun) که راه خود را به چین مسدود یافتند به غرب روی آورده، به اروپا سرازیر شدند و به ایتالیا رسیدند و لذا دیوار چین موجب مصون ماندن چین و فرو افتادن روم گردید.
باید به این نکته اشاره نمود، تفکر ساخت و احداث دیوارها و خطوط و دژهای دفاعی از قدیم‌الایام به عنوان یک اقدام دفاعی با هدف سد کردن و ایجاد مانع در مسیر تهاجم دشمن و ممانعت از مواجه شدن با حمله‌های غافلگیرانه دشمن مورد توجه دولت و ملت‌های مختلف بوده است که تاکنون نیز ادامه داشته است.

یکی دیگر از دیواره‌های دفاعی در جهان دیوار ماژینو در کشور فرانسه است. بحث ساخت چنین استحکاماتی به سال 1919 برمی‌گردد. پس از سال‌های متمادی بررسی و مطالعه در این خصوص، در سال‌های 1925 تا 1929 وزیر جنگ فرانسه خط مشی نظامی را به سمت استراتژی دفاعی سوق داد و کمیته‌ای را مامور بررسی و اقدامات عملی نظیر ایجاد استحکامات و موانع دفاعی در مرزهای فرانسه کرد.
اولین پیشنهاد احداث دیوار ماژینو مارشال ژوفر بود که مبنای اصلی تفکر او، موفقیت نبردهای ثابت دفاعی در جنگ جهانی اول بود.
این خط به افتخار آندره ماژینو وزیر جنگ سال‌های 1928 تا 1932 خط ماژینو نامگذاری شد. در سال 1930 آندره ماژینو، پارلمان فرانسه را به احداث خط ماژینو متقاعد نمود و احداث خط ماژینو از سال 1930 شروع و تا سال 1935 ادامه یافت. این خط از مرز سوئیس و لوکزامبورگ تا جنگ‌های آردن در شمال و ارتفاعات آلپ در سواحل مدیترانه تا جنوب مرز فرانسه برای جلوگیری از تهاجم هیتلر به خاک فرانسه و ایجاد تاخیر در تهاجمات دشمن ادامه یافت.
خط دفاعی مذکور به طول 400 مایل بود که بعضی از خطوط آن دارای پناهگاه و تونل‌های عظیم زیرزمینی به طول بیش از 100 کیلومتر و تاسیسات مستحکم زیرزمینی در 5 طبقه برای استقرار قرارگاه‌های فرماندهی، مخازن سوخت و مهمات، تسهیلات درمانی و بیمارستانی و آسایشگاه‌های نیروهای نظامی بود. در طول خط یاد شده 108 دژ عمده نظامی به فاصله هر 15 کیلومتر احداث گردیده بود. موفقیت استراتژی دفاعی در جنگ جهانی اول موجب تاثیر جدی آن در اتخاذ استراتژی دفاعی و ساخت خطوط دفاعی از جمله خط ماژینو توسط فرانسه بود.
البته باید اشاره کرد ضعف جدی خط ماژینو نداشتن استحکامات قوی در منطقه جنگل‌های آردن در مجاورت مرز بلژیک بود. این امر سبب شد نیروهای آلمانی اقدامات فریبنده‌ای را در سایر قسمت‌های دهند. نفوذ و دور زدن خط دفاعی ماژینو توسط آلمان‌ها در تاریخ نظامی دنیا به عنوان یک نمونه عالی از «دور زدن خط دفاعی با استفاده از فریب» و «شکست دشمن از طریق خنثی‌سازی اقدامات دفاعی» ثبت شده است.
دفاع غیرعامل در جنگ‌های صدر اسلام
پس از ذکر دفاع غیرعامل در جهان به ویژه در کشورهای اروپایی، همزمان با جنگ‌های جهانی اول و دوم و تجربه‌های دفاعی کشورهای مهاجم و مورد حمله قرار گرفته، بر آن شدیم تا نگاهی نیز به چگونگی دفاع غیرعامل در کشورهای آسیایی، به ویژه جنگ‌ها و تاریخچه دفاع غیرعامل در دوره صدر اسلام و نحوه مبارزه و دفاع اعراب انداخته تا به نقاط مشترک و وجوه تمایزهای آنها با سایر کشورها دست یابیم.
با بررسی‌های صورت گرفته مشخص گردیده است؛ روش‌های جنگی اعراب جاهای از سایر اقوام متمایز بود. آنها در نبردهای خود بر جنگ و گریز متکی بودند و هدف و انگیزه آنان به دفاع از بت‌ها، خونخواهی، غارت و تصرف چارپایان و بزرگ کردن هیبت و ابهت قبیله خود خلاصه می‌شد و به فنون و تاکتیک‌ها و روش‌های کارآمد آشنا نبودند.
با ظهور اسلام و وجود مبارک پیامبر اسلام(ص) به مدیریت نظامی اعراب مفهومی واقعی بخشیده شد و از انواع روش‌ها و تاکتیک‌های جنگی و بهره‌گیری موثر از زمان و مکان و موقعیت مناسب در غزوات، برای رویارویی با دشمن و شکست آن استفاده گردید.
از جمله روش‌های مورد استفاده در جنگ‌های تهاجمی و تدافعی صدر اسلام، بهره‌گیری از شیوه‌های دفاع غیرعامل است که به شکل‌های مختلف در غزوات مورد توجه قرار گرفت و پیروزی عمده‌ای را نصیب سپاه اسلام نمود.
جنگ خندق و تدابیر و اقدامات دفاعی حضرت رسول(ص) با تشکیل شورای نظامیان و تصمیم‌گیری برای احداث خندق دور شهر، نمونه‌ای از دفاع غیرعامل در صدر اسلامی است. این پیشنهاد از سوی سلمان فارسی مطرح گردید که مسلمانان در شهر بمانند ولی دور شهر خندق حفر نموده و در پناه آن آماده دفاع باشند.
دفاع غیرعامل در ایران
سرزمین گسترده ایران باستان که ایران کنونی بخشی از آن است، به علت وضع جغرافیایی که میان دو جلگه آباد بین‌النهرین و پنجاب سند قرار گرفته بود، همچون پلی بوده که طوایف مهاجم به طرف شرق یا غرب، مجبور می‌شده‌اند از آن عبور کنند. به طوری که در ادوار گذشته مورد حمله اقوام بیابانگرد و ایلات مختلف و حمالت قدرت‌های بین‌النهرین مانند آشور و تهدید حکومت‌های یونان و روم به ویژه اسکندر و تجاوزات پی در پی عثمانی‌ها از طرف غرب قرار گرفته است. همچنین در دوره‌های اخیر یعنی در دوران زورگویی‌های انگلیس، کشور افغانستان از خاک خراسان تجزیه شد. مسیر تجاوزات روس‌ها هم از شمال به جنوب بود که قفقاز، ارمنستان، آران و شیروان را در غرب دریای خزر و اراضی ماوراءالنهر و قسمتی از خاک خراسان را در شرق دریای خزر از پیکر ایران جدا کرد. زندگی در چنین وضعیت جغرافیایی و محیط ناامن، ایرانیان را وادار نمود تا به منظور در امان بودن از حمله متجاوزین، خانه‌های مسکونی خودرا به شکل دژ کوچکی بسازند، بنابراین به هر گوشه این سرزمین نگاه کنید، قلعه، برج و بارو، ارگ، کهندژ، دربند، خندق و دروازه از ناامنی محیط زندگی و توجه و تدبیر آگاهانه ایرانیان به ملاحظات دفاعی و امنیتی حمایت دارد.
با بررسی‌ها به عمل آمده، ساخت بناهای گروهی حصاردار در ایران با طرح‌ها و نقشه‌های گوناگون از سه هزار سال پیش ساخته شده است. قلعه بلوارآباد در شهرستان خوی، حصار ستیل در کاشان، قلعه حسنلو در ارومیه، تورنگ در گرگان، تبه حصار دامغان، نوشیجان تبه بین همدان و ملایر و... از نمونه‌های بناها و استحکامات دفاعی ایران به شمار می‌آیند.

برگرفته از ویژه‌نامه جشنواره فرهنگی هنری پایداری ملی، پیش شماره، اسفند ماه 1387، صفحه 6