پدافند مردم‌محور در کشورهای توسعه‌یافته

به گزارش پایداری ملی، درحالی‌که عوامل ژئوپلتیک جهانی موجب کاهش احتمال رخداد جنگ‌های سنتی شده است، چالش‌های جدید پیش‌روی جوامع مانند تروریسم، بلایای طبیعی، فجایع انسانی و مانند آنها که به تخیب گسترده سرمایه‌ها، از دست رفتن جان انسان‌ها و بی ثبات‌سازی زندگی روزمره منجر می‌شوند ، بروز و ظهور کرده‌اند. پدافند مردم‌محور که پدافند شهری (Civil Defence) نیز نامیده می‌شود به معنای حفاظت از افراد و سازمان‌ها و تشکیلات و دارایی‌های آنها در برابر هر اقدام خصمانه است.

 در پدافند مردم‌محور باید به این واقعیت اذعان داشت که هیچ منطقه ای از کشور عاری از مخاطرات نیست و باید چتر پدافندی تمام پهنه سرزمین را فرا بگیرد اما بدون شک برخی نقاط دارای اهمیت ویژه هستند. یکی از ابعاد پدافند مردم‌محور بدون تردید ظرفیت‌سازی عمومی و بالابردن سطح آگاهی مردم با رویکرد از پایین به بالاست و در واقع از سطح روستاها و قریه‌های کوچک آغاز می‌شود و تا کلانشهرها ادامه می‌یابد.

در بحث آگاهی‌بخشی باید گفت از آنجا که اجتماع همیشه اولین پاسخ‌دهنده به اتفاقات حوادث و فجایع است آگاهی کافی و آمادگی کامل برای پاسخ دادن به این وضعیت‌ها می تواند در کاهش آسیب و رنج بسیار مهم باشد. ارتقای پتانسیل جامعه بالاترین و اولین مرحله مدیریت بحران است. این کار باید از طریق دورهای آموزشی پرشمار و برای حجم عظیمی از جمعیت و توسط خبرگان و آگاهان این حوزه انجام شود.

برای اجرای دقیق این آموزش‌ها علاوه بر سازمان‌های مردم نهاد شاید نیاز باشد که دولت مراکز و موسسات آموزش رسمی در این زمینه را تاسیس کند و از توان بخش خصوصی نیز در زمینه تجهیزات و ایجاد فضاهای آموزشی نیز کمک بگیرد.

در پدافند مردم‌محور اصطلاحی به‌نام اقدامات پاسخ یا واکنش وجود دارد که منظور از آن یک سری اقدامات برای فعال کردن خدمات ضروری جهت ادامه عملیات خود در زمینه امداد و نجات و مراقبت از آسیب‌دیدگان و روحیه‌بخشی و حفظ آرامش غیر‌نظامیان است.

 بنابراین اقدامات پدافند مردم‌محور اساسا یک کار مشارکتی و توام با همکاری نهادهای مختلف است. دفاع مردم‌محور یک رشته اقدامات پیشگیرانه را طلب می‌کند که از جمله آنها می‌توان به تهیه برنامه‌های عملیاتی برای فجایعی مانند زلزله، انجام تمرینات مختلف با سناریوهای متفاوت، آموزش، تجهیز و تمرین کارکنان، ارائه اطلاعات به مردم در فواصل زمانی منظم و ساخت و طراحی پناهگاها اشاره کرد. باید اضافه کرد دفاع مردم‌محور یک نیروی واکنش سریع مانند پلیس و آتش‌نشانی نیست بلکه نوعی آمادگی و تمرین هماهنگی بین ارگان‌های خدمات‌رسان در زمان وقوع یک فاجعه است.

با این وجود در درون پدافند مردم‌محور دپارتمان جستجو و نجات نیز برای پاسخ فوری در شرایط اضطراری باید وجود داشته باشد. افراد این تیم امداد و نجات باید آموزش‌های لازم را در زمینه‌هایی مانند نجات افراد از آتش‌سوزی، پمپاژ و فوران آب در جریان سیل و پاکسازی جاده‌ها از سنگ و درختان افتاده برای تسهیل خدمات‌رسانی را ببینند. این تیم واکنش سریع باید چادر جهت سرپناه و لباس و وسایل مورد نیاز حادثه‌دیدگان را به همراه داشته باشند. پدافند مردم‌محور همچنین شامل ایجاد شبکه‌ای از علائم الکترونیکی هوشمند هشداردهنده مانند آژیرهای صوتی یا چراغ‌های هشدار یا سیگنال‌های موبایلی در هنگام وقوع یک سانحه طبیعی یا یک حمله خصمانه نیز هست.

موضوع پدافند مردم‌محور در بسیاری از کشورها با جدیت پیگیری می‌شود و برای آن تدابیر و سازوکارهای محکمی اندیشیده شده است. به عنوان نمونه سنگاپور یکی از کارآمدترین و موثرترین دستگاه‌ها را در زمینه پدافند مردم‌محور دارد و سرآمد بودن این دولت‌شهر در بسیاری از زمینه‌ها مربوط به همین موضوع دفاع مردم مردم‌محور است. در همین راستا وقتی به فهرست ایمن‌ترین شهرهای جهان نگاهی می‌اندازیم می‌بینیم که شهرهایی مانند سنگاپور و توکیو در صدر رده‌بندی آن قرار دارند. نکته قابل اشاره اینکه سنگاپور موفق‌ترین سیاست‌ها را در زمینه مقابله با آتش‌سوزی داشته است و سال به سال تعداد تلفات آتش‌سوزی در این کشور کاهش چشمگیری دارد.

در این شهر مسئولان بر این باورند که آموزش عمومی برای مردم توسط مربیان متخصص در این زمینه بسیار راهگشا بوده و به شهروندان آموزش داده می‌شود که چگونه می‌توانند با تغییر در رفتار خود و نیز تغییر در محیط ساختمانی که در آن قرار دارند می‌توانند به مقابله با آتش‌سوزی بپردازند.

همچنین به هر گروه سنی آموزش مختص به خود او داده شود چرا که یک دستورکار آموزشی برای همه گروه‌های سنی نمی‌تواند مناسب باشد بلکه آموزش باید منطبق بر شرایط و نیاز افراد باشد. به طور کلی از طریق پدافند مردم‌محور و آموزش‌های مربوط به آن در سنگاپور مسئولان در پی این هستند تا از آمادگی کامل جامعه برای شرایط اضطراری اطمینان حاصل کنند.

در استرالیا نیز سازمان پدافند مردم‌محور یک نمونه تمام‌عیار از ایجاد زیربنای مستحکم اجتماعی برای شرایط اضطراری است. رویکر پدافند مردمی استرالیا شامل یک سری اقدامات حمایتی و محافظتی است که در سراسر جامعه و در درون یک چارچوب سازمانی دولتی اجرا می شود و دولت استرالیا هماهنگی مشاوره و پشتیبانی این سازمان را بر عهده دارد.

همچنین تمام بخش‌های اضطراری مانند آتش‌نشانی، اورژانس، پلیس و ... در تعامل با هم و زیر چتر سازمان دفاع مردم‌محور قرار دارند. لازم به ذکر است که این سازمان در استرالیا زمان جنگ دوم جهانی تاسیس شده است و در حال حاضر این سازمان بر پایه مفاهیمی مانند آموزش جامعه و مسئولیت پذیری، مشارکت فعال شهروندان، استفاده از منابع دولتی و غیردولتی، مشارکت فعال و در همه سطوح دولت قرار دارد. یکی از ویژگی‌های سیستم پدافند مردم‌محور استرالیا تاکید بر عضویت داوطلبانه مردم در این سازمان است که کنفرانس‌ها و نشست‌های ادواری منظم برای این اعضا در سراسر کشور برگزار می‌شود و در حال حاضر اعضای داوطلبانه این سازمان بیش از 400 هزار نفر هستند.

در انگلستان مکانیسم دفاع مردم‌محور که در زمان جنگ جهانی دوم بنیان گذاشته شده بود و در سال 1948 قانون دفاع مردمی تدوین شده بود در حال حاضر تغییر کرده و بر مبنای قانون سال 2004 چارچوب جامع‌تری را برای واکنش‌های اضطراری در برابر بلایا و مخاطرات در نظر گرفته است و نگاه آنکه قبلا معطوف به جنگ و حملات نظامی بود امروزه همه رویدادها و وضعیت‌هایی را که برای مردم و محیط زندگی آنها تهدید‌آمیز است را در بر می‌گیرد.

در پایان باید اشاره کرد که بسیاری از کشورها از مدت‌ها قبل به این نتیجه رسیده‌اند که اگر نمی‌خواهند قربانی حملات نظامی و یا تروریسم و همچنین فجایای طبیعی شوند باید علاوه بر توان نظامی و یا دفاع عامل از ظرفیت دفاع غیرعامل اجتماعی نیز بهره‌مند باشند. آنها بر این باورند که یک سیاستگذاری و استراتژی نظامی و امنیتی زمانی موفق خواهد شد که با پدافند غیرعامل نیز ترکیب شود. در اینجا دفاع مردم‌محور جایگزین دفاع نظامی و جانشین آن نیست بلکه مکمل آن است. به عبارتی پدافند مردم‌محور استفاده از قدرت اجتماع برای مقابله و دفع مخاطرات داخلی و یا تهاجم خارجی است.

در اینجا سلاح توانمندی‌های روانشناختی، اجتماعی اقتصادی و سیاسی است. در حقیقت پدافند غیرعامل مردمی استفاده از جمعیت انسانی و سازمان‌های آنها و سرمایه اجتماعی آنها بر اساس آمادگی، برنامه‌ریزی و تربیت و آموزش است. در کشور ما نیز لزوم استفاده از توان اجتماعی علیه تهدیدات شناسایی شده و بعضا به کار گرفته شده است و هرجا نیز بر این توان تکیه کرده‌ایم بسیار اثربخش بوده است. راهپیمایی‌هایی که قبل یا بعد از تهدیدات سیاسی و نظامی و تروریستی در کشور انجام می‌شود نمونه ای از همین توان است.

سعید خجسته