وضعیت بد تاب‌ آوری کلانشهرها ایران

به گزارش پایداری ملی،بسیاری از سازمان‌های دولتی و غیردولتی نیز تقویت تاب‌آوری گروه‌ها و جوامع را در اولویت قرار داده اند و به وسیله تحقیق، تهیه و توسعه برنامه‌ها و اقدام‌های آموزشی به مدیریت حوادث پرداخته اند.

در این بین شهر تهران به دلیل وجود گسل‌های فعال روزانه در تهدید وقوع زلزله قرار دارد. همچنین به دلیل شرایط خاص مانند جمعیت بالا، تمرکز اکثر مراکز اداری و اقتصادی و وجود مکان‌های فرسوده و پرتراکم در زمره مراکز حساسی به شمار می‌رود که در معرض خطرهای طبیعی ناگوار قرار دارد. در چنین شرایطی، مدیریت بحران تنها پاسخگوی این وضعیت است و بحث تاب‌آوری آن نیز از اهمیت زیادی برخوردار است.

10 عامل تاب‌آوری شهری

علیرضا فلاحی، مدیرگروه سوانح و بازسازی دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی به تشریح مجموعه عوامل تاب آوری در شهر پرداخت و گفت: اولین مساله مکان یابی است. این کار باید به گونه‌ای انجام شود تا بهترین استفاده را از طبیعت و زیست بوم داشته باشیم. در عین این که حداقل آسیب را به منابع طبیعی می زنیم. دومین نکته‌ای که باید در مورد تاب آوری در نظر داشته باشیم پراکنده سازی و تمرکز زدایی است یعنی هر چه فعالیت‌ها و بناهای ما نسبت به همدیگر تمرکز و تراکم کمتری داشته باشد تلفات کمتری خواهیم داشت. پراکنده سازی و تمرکز زدایی باید در ابعاد انسانی و ساختمانی در نظر گرفته شود و در طرح‌های جامع مورد توجه قرار گیرد.

وی افزود: اصلاح کاربری زمین سومین نکته مورد نظر در تاب آوری است و باید در طراحی‌های شهری سعی کنیم که فضاهای وسیع و باز داشته باشیم و معابر باریک را به حداقل برسایم و ترکیبی از فضاهای گسترده، سبز و وسیع با کاربری‌هایمان به وجود بیاوریم.

وی اضافه کرد: توسعه خدمات شهری از نکات دیگر است یعنی باید برای شهروندان به نوعی خدمات مورد نیاز با استاندارد و ایمنی بالا تدارک دیده شود و از طرف دیگر این خدمات باید این قابلیت را داشته باشد که بتوان در شرایط اضطراری نیز از آنها بهره برد. به عنوان مثال مترو می‌تواند یکی از زیرساخت‌های خدماتی باشد که در زیر زمین است و پس از زلزله می‌توان از آن برای اسکان اضطراری استفاده کرد کاری که در زمان جنگ جهانی بارها در لندن انجام شد.

وی طراحی منعطف شبکه‌های زیرساخت و شریان های حیاتی را از عوامل دیگر مورد تاکید در تاب آوری دانست و گفت: معنای آن این است که زیر ساخت‌ها باید به نوعی انعطاف داشته باشند تا اگر بخشی از آنها آسیب دید بخش‌های دیگر از حرکت باز نماند.

فلاحی ادامه داد: نکته ششم بحث مبلمان شهری است. در شهر انواع چراغ‌ها، تابلوها، راه‌ها و پل‌های هوایی وجود دارد که باید مستحکم‌سازی شود و در مکان‌هایی باشد که حداقل صدمه را در حوادث داشته باشند.

وی با اشاره به اهمیت طراحی ورودی و خروجی‌های اضطراری برای مواقع بحران گفت: در زمان حادثه برای این که تلفات به حداقل برسد یکی از مهمترین مسایل خروجی‌های اضطراری است که نباید قطع شود. خروجی‌های اضطراری باید بازنگری شود و طراحی های آنها طوری انجام شود که جمعیت سریعا تخلیه شود.

مدیر گروه سوانح و بازسازی دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی در ادامه گفت: عناصر غیر سازه‌ای داخلی و جداره‌ای خارجی از عوامل دیگری است که باید به آن توجه و تثبیت شود. ما در ساختمان اجزای مختلفی مانند لوازم تزئیناتی داریم که باید تثبیت شوند.

وی گفت: یک مساله دیگر این است که باید به طراحی چند منظوره فضا در راستای تاب آوری توجه کنیم. امروزه دیگر ساخت هر بنا مختص به یک کاربری خاص نیست و طراحی‌ها باید چند منظوره انجام شود. قابلیت مرمت پذیری سریع نیز دهمین آیتمی است که باید مورد توجه قرار بگیرد به این معنا که طراحی‌های زیر ساخت‌ها باید به گونه‌ای باشد که اگر خسارتی به بخشی وارد شد به سرعت قابل تعمیر و استفاده در حداقل زمان باشد.

اهمیت تاب‌آوری در جوامع شهری

شاهین فتحی، معاون عملیات سازمان امداد و نجات جمعیت هلال احمرگفت: متاسفانه بر اساس تحقیقاتی که انجام شده است. میزان آمادگی در کشور ما پایین است. در سال 93 وزارت بهداشت پژوهشی را انجام داد که بر اساس آن میزان آمادگی مردم برای مواجهه با سوانح هشت از 100 بود و این میزان در حال حاضر به 9 و خورده‌ای رسیده اما هنوز کمتر از 10 است. همچنین پژوهشی هم به سفارش فدراسیون بین‌المللی صلیب سرخ جمعیت هلال احمر انجام شد که عمدتا تهران را شامل می‌شد و نتایج آن هم نشان داد که مردم اغلب نسبت به حوادث پیرامون بی اطلاع هستند و به دنبال آن آمادگی پاسخگویی مناسب را نیز ندارند.

وی با اشاره به ضرورت توجه به تاب‌آوری شهری گفت: با توجه به افزایش جمعیت جوامع شهری این موضوع مهمتر است و پژوهش‌ها نشان می‌دهد که تا سال 2050 جمعیت شهرها نسبت به روستاها در دنیا به مراتب بیشتر خواهد بود؛ اما در ایران این مساله سریع‌تر بوده و می‌توان انتظار افزایش روز به روزی مخاطرات شهری را داشت. از آنجایی که ساخت و سازها در شهر بیشتر می‌شود و ساخت و سازهایی مانند پل‌های شهری خود می‌توانند خطراتی را به دنبال داشته باشند عدم توجه به این موضوع مشکل ساز خواهد بود. ضمن اینکه تجمع جمعیتی بیش از حد و حاشیه نشینی که نتیجه مهاجرت از روستاها به شهرهاست از عوامل دیگر ایجاد مشکلات است چرا که دراین صورت با شهرک سازی‌ها در حواشی شهرها مواجه هستیم که معمولا از نظام شهری قاعده مندی پیروی نمی‌کنند بنابراین به نظر می‌رسد که در آینده در شهرها با حوادث بیشتری و به دنبال آن تلفات بیشتر روبرو خواهیم بود.

تاب آوری؛ مرز میان شرایط اضطرار و بحران

نعمت حسنی، رییس دانشکده مهندسی عمران، آب و محیط زیست پردیس فنی مهندسی شهید عباسپور دانشگاه شهید بهشتی با بیان اینکه تاب آوری مرز میان شرایط اضطراری و بحرانی است، گفت: تاب آوری در دل مدیریت است. کسانی که شرایط عادی را مدیریت می‌کنند اگر حادثه‌ای رخ دهد همان افراد نیز بایستی شرایط بحرانی را  مدیریت کنند. همچنین برای سه شرایط عادی، اضطراری و بحرانی سه مدیریت داریم به عبارت دیگر مدیریت در شرایط عادی باید "مدیریت ریسک" باشد و افرادی که شرایط عادی را مدیریت می‌کنند باید آینده نگر باشند به طوری که مشخص کنند هنگام بروز حادثه ممکن است چه مشکلاتی رخ دهد و از قبل برای آن برنامه داشته باشند لذا مدیریت شرایط عادی باید مدیریت پیشگیرانه باشد.

وی تصریح کرد: هرچه مدیریت شرایط عادی درست‌تر، پیشگیرانه، آینده نگر و براساس خطرپذیری باشد در صورت بروز حادثه تاب آوری شهر برای بازگشت به شرایط عادی بیشتر است. به عبارت دیگر هرچه درشرایط عادی توانمندی‌هایمان را افزایش دهیم این میزان توانمندی اضافه تر بر نیاز شرایط عادی، تاب آوری  محسوب می‌شود اما هنوز در شرایط عادی کمبودهایی داریم یعنی هنوز پاسخگوی نیازهای شرایط عادی نیستیم.

حسنی با اشاره به اینکه اقداماتی برای رفع این کمبودها در جریان است، گفت: وقتی شهری را اداره می‌کنید شهر با حوادث مختلفی اعم از حوادث طبیعی و انسان ساخت در ارتباط است و مدیریت فقط مختص به شرایط بحرانی پس از زلزله نیست بنابراین مدیریت در شهرها باید به سمتی حرکت کند که اقدامات پیشگیرانه،آینده نگرانه و مدیریت خطرپذیر در شرایط عادی اعمال شود.

اکثر کلانشهرها تاب‌آوری خوبی ندارند

کیومرث حبیبی، دکترای تخصصی در زمینه شهرسازی با اشاره به اینکه اکثر کلانشهرهای کشوراز لحاظ تاب‌آوری وضعیت خوبی ندارند، گفت: ظرفیت جمعیت پذیری تهران تقریبا برای جمعیت 3 تا حداکثر 4 میلیون نفری در نظر گرفته شده است و پاسخ‌دهی محیطی بیش از این ندارد اما این بسترحدود 12 میلیون نفر را در بر دارد. به عبارتی حدود 20 درصد جمعیت کشور در شهر و کلانشهر بزرگ تهران مستقر شدند در حالی که 5 درصد مساحت کل کشور هم نیست و همین امرمنجر به پدید آمدن مشکلات زیادی شده است. همچنین ساختار شهر عناصر و عملکردهای شهری ارتباط ساختاری با یکدیگر نداشته و یا ندارند.

عضو هیات علمی دانشگاه درادامه اظهارکرد: بارجمعیتی وارده بر مرکز تهران روزانه حدود 1.5 میلیون نفر و پنج برابرجمعیت ساکن دراین منطقه است به عبارت دیگر ازجمعیت حدود 10 میلیونی تهران 1.5 میلیون سفر، جذب نقطه‌ای می‌شوند که به عنوان قلب تپنده اقتصادی شهرعمل می‌کند که این موضوع مشکلات زیادی از جمله مشکلات محیط زیستی و آلودگی محیطی و افزایش جرم و جنایت در بر دارد، نظریه پردازان معتقدند از منظر پدافند غیرعامل هم لازم است این مرکزیت به ساختار چند مرکزی و یا حداقل دو سه مرکزی تبدیل شود.

وی افزود: در طرح جامع قدیم تهران هم این موضوع در نظر گرفته شده بود اما متاسفانه به آن اهداف طرح نرسیدیم و فقط توانستیم چند هسته ثانویه مانند میدان امام حسین (ع)، فلکه صادقیه، میدان تجریش، میدان ولیعصر(عج) و ... را تقویت کنیم و حتی نتوانستیم اندکی از قابلیت‌های جذب سفر کاربری‌های مرکز تهران را به این نقاط تزریق کنیم چرا که به موازات توسعه این هسته‌های ثانویه، روز به روز تغییر کاربری های مسکونی به تجاری، گسترش فیزیکی بازار، حرکت موجی کاربری‌های خدماتی اداری تجاری به بافت و ابنیه مسکونی و نهایتا افزایش ساخت و سازهای مجتمع تجاری در این مناطق را داشته ایم؛ طوری که فقط سه بازار بزرگ علاالدین، بازار موبایل ایران و مجتمع چهارسو در یک فاصله بسیار محدود از همدیگر احداث شده اند و مضاف بر آن مرکز تجاری ایرانیان، انبار شدن محله مسکونی منیریه با کاربری انباری پنهان ورزشی و درمانی و ده‌ها مورد دیگر نیز در این محدوده وجود دارند.

وی یکی از مشکلات تهران را تک مرکز بودن این شهر دانست و گفت: مرکز تهران محل سفرهای بسیاری است و حتی در طراحی سیستم‌های ارتباطاتی از جمله مترو مرکز ثقل بخش‌ عمده‌ای از خطوط، مرکز تهران است. البته ممکن است در این بین سفرهای شرقی- غربی یا شمالی جنوبی وجود داشته باشد که ارتباطی با مرکز پیدا نکند.

به گفته این دکترای شهرسازی، وجود هسته‌های ثانویه می تواند در مواقع بحرانی جایگزین مناسبی باشد و این موضوع از اعتبار مرکز اصلی شهر کم نخواهد کرد؛ به طوری که آن مرکز می‌تواند نقش فرهنگی تفریحی و تاریخی خود را حفظ کرده و به عنوان قطب گردشگری- تجاری عمل کند اما کاربری‌های کاذب یا کاربری‌هایی که متناسب با نیاز فرهنگی و روزانه شهروندانی که ساکن آن بافت نیستند، بایستی خارج شوند که در این مورد می‌توان به کاربری های خدمات اتومبیل، درب و صنعتی خرد پامنار اشاره کرد.

جای مراکز تاب‌آوری خالی است

حسن عشایری، یک روانشناس با بیان اینکه جای مراکزی تحت عنوان تاب آوری در ایران خالی است، گفت: مراکزی که متشکل از متخصصان در این زمینه باشند می‌توانند به ایجاد تاب آوری در جامعه کمک کنند. البته این مراکز باید در مناطق متفاوت و به شیوه‌های مختلف دایر شوند زیرا تاب آوری در جنوب شهر بسیار متفاوت تر از تاب آوری در شمال شهر است و مبانی اقتصادی و وضعیت مالی افراد نقش قابل توجهی در تاب آوری آنها دارد.

به عقیده وی، تاب آوری یک پیامد نیست که بعد از هر بحران ظاهر شود؛ بلکه فرآیندی است که از تجربه های گذشته افراد تاثیر مستقیم می پذیرد و با بینش، شناخت و آموزش نیز ارتباط مستقیم دارد.

وی افزود: باید یاد بگیریم که بحران‌ها را به فرصت تبدیل کنیم؛ در غیر این صورت از آن‌ها آسیب می‌بینیم همچنین در رویارویی با هرحادثه ای باید قبل از گریز، ابتدا خردورزانه فکر کنیم که عقلانی ترین راه رویارویی با آن چیست؟ و این رویارویی امری است که با آموزش و یادگیری می‌توانیم به آن دست یابیم.

وی ادامه داد: در بحث تاب آوری می توانیم از کشورهایی که به روش مقابله دست پیدا کردند ، تجربه کسب کنیم، البته این یادگیری نباید به منزله کپی برداری باشد بلکه باید با فرهنگ ما عجین شود، یعنی جهانی فکر کنیم و منطقه ای عمل کنیم.

این روانشناس آموزش‌های خانواده، آموزش و پرورش و رسانه را عواملی موثر در افزایش تاب آوری دانست و اضافه کرد: آموزش کمک‌های اولیه نیز یکی از ملزومات رویارویی با حوادث است که در تاب آوری نیز اهمیت بسیاری دارد، زیرا فردی  که از نظر فیزیکی دچار مصدومیت باشد، تاب آوری‌اش کاهش پیدا می کند.

به گفته عشایری، باید با پیش بینی راهکارهای مقابله با حادثه ، ضایعه را به حد اقل برسانیم ، در حالی که ممکن است در مواقع بحران نه تنها راهکارها را پیش بینی نکنیم بلکه با عملکردهای نابه جا و واکنش‌های عجولانه فاجعه را به حداکثر  برسانیم.

افزایش تاب‌آوری؛ ارایه راهکار

1-توانمندسازی شهروندان از طریق فرهنگ‌سازی و آموزش‌های مهارتی به منظور استفاده از توان مشارکت شهروندان برای مقابله با سوانح طبیعی مانند زلزله

2-شناخت آسیب‌پذیری شهر در برابر حوادث و شناخت ظرفیت‌های بالفعل و بالقوه شهر برای افزایش تاب‌آوری

3-ایجاد مشوق‌های مالی برای بهسازی مکان‌های فرسوده

4-توجه به نیازهای اساسی شهروندان پس از وقوع بحران مانند تغذیه، سرپناه و بازسازی زیرساخت‌های آسیب‌دیده از نکات مهم در افزایش تاب‌آوری است.